LẠY MẸ CON ĐI (Cao Đắc Tuấn/DanLamBao) – CHÍNH NGHĨA VIỆT NAM CỘNG HÒA

“Lạy Mẹ Con Đi” là một trong mười ca khúc “Tù ca” được viết bởi Đình Đại nói về một người con từ giã mẹ để đi vào ngục tù. Đình Đại viết bài hát để tặng Phạm Thanh Nghiên, một người đấu tranh cho tự do, dân chủ, và nhân quyền tại Việt Nam. Bài hát nói lên tình mẫu tử và lòng yêu nước của người con trong việc đấu tranh chống lại nhóm cầm quyền cộng sản. Người con chấp nhận việc vào tù vì cô không muốn đi ngược lại những lời dạy dỗ của mẹ về lòng yêu nước. Bài hát là một ca khúc bất hủ vì nó ca ngợi hai loại tình yêu cao quý nhất của con người là tình mẫu tử và lòng yêu nước. Với kỹ thuật ẩn ý, Đình Đại diễn tả ý tưởng độc đáo khiến người nghe được lôi cuốn và tham gia trong việc suy diễn lý do người con đi vào ngục tù. Bài hát có giai điệu và tiết tấu phù hợp với lời ca, tạo tác dụng gây cảm xúc nhẹ nhàng cho người nghe. Cách dùng chữ đơn giản và chân thật làm nổi bật ý tưởng.

Đình Đại (Hình 1), hiện sống tại Paris, Pháp, đã sáng tác 10 ca khúc “Tù ca” trong đó bài Tù ca 2 (“Lạy Mẹ Con Đi”) được viết theo đề nghị của chị Nguyễn Thu Sương (Hình 2), một người cư ngụ tại Pháp hoạt động cho tự do nhân quyền và văn nghệ (còn được biết dưới tên Hạt Sương Khuya), làm quà cho chị Phạm Thanh Nghiên, một người tranh đấu cho tự do, dân chủ, và nhân quyền tại Việt Nam (Đình 2015a; Đình 2015b).

Tiểu sử của Đình Đại như sau (Đình 2015a; Đình 2015b).

Tuổi thơ của Đình Đại gắn liền với con hẻm nhỏ bình dân giữa lòng Sài Gòn. Anh định cư tại Pháp vào năm 1991 khi vừa mới lớn. Khi anh đến Pháp, anh sợ sẽ quên tiếng Việt nên “tiếp tục ngấu nghiến đọc tiếng Việt” với những sách của nhà xuất bản Xuân Thu và Lá Bối. Anh “tập làm thơ rồi viết văn và tự xem đó là cách để không quên tiếng Việt” (Đình 2015a). Sau đại học, anh thi vào công chức về chuyên ngành xã hội và làm việc cho đến nay (Đình 2015b).

Đình Đại đến với nhạc tự nhiên từ bé. Niềm đam mê âm nhạc có lẽ đến từ mẹ anh vì mẹ anh luôn luôn khuyến khích các con chơi nhạc (Đình 2015b). Đình Đại cho biết anh chưa hề cảm thấy anh là nhạc sĩ, anh “chưa từng qua một lớp đào tạo chính thức nào” (Đình 2015b), và chỉ “tập tành làm nhạc từ hồi mới lớn bằng cách viết lời hát và nhớ giai điệu ở trong đầu” (Đình 2015a). Anh cho biết anh học lỏm nhạc từ những người bạn thân (Đình 2015a).

Dưới sự khuyến khích của chị Thu Sương, anh viết các ca khúc Chinh Phu Hành Khúc, Chinh Phụ Hoài Ngâm và các bản Tù Ca, Hùng Ca với cảm hứng từ hoạt động của những người đấu tranh cho tự do, dân chủ, và nhân quyền tại Việt Nam (Đình 2015a). Anh cho biết trong những bài Tù Ca, anh luôn luôn nhấn mạnh đến tình yêu vì tình yêu là một sức mạnh để chiến thắng cái ác (Đình 2015b). Anh cho biết nếu không có sự động viên chia sẻ của chị Thu Sương thì sẽ không có những bài tù ca và một số bài hùng ca (tlđd.).

Hình 1: Đình Đại.

Hình 2: Nguyễn Thu Sương, còn được biết dưới tên văn nghệ Hạt Sương Khuya.

Về ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi,” Đình Đại thổ lộ là do ảnh hưởng từ nhiều sự kiện và hình ảnh cương cường và nhân ái của những người chị tinh thần và người mẹ (Đình 2015a). Theo anh (Đình 2015c), tình yêu giữa mẹ và con là một loại tình yêu “dĩ tâm truyền tâm” như trong giáo lý Phật giáo, được truyển thụ không cần lời lẽ và bình thường và đơn giản nhất. Anh cho biết hình ảnh có ấn tượng nhất với anh là tấm hình hai mẹ con Thanh Nghiên chụp bên tấm biểu ngữ (Hình 3). Với anh, “đó là một hình ảnh mạnh mẽ nói lên một sự cảm thông, chia sẻ của hai thế hệ cho một sự dấn thân” (Đình 2015b).

Các Tù Ca nói chung và ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi” nói riêng, phát xuất từ nguyện vọng cho những tù nhân lương tâm trong lao tù cộng sản vì những hoạt động cho tự do và nhân quyền (Thu 2015; Hạt 2015). Qua một bài viết của Phạm Thanh Nghiên về tác giả Nguyễn Ngọc Già, trong đó có nhắc đến ước nguyện của tác giả mong sẽ có một tác phẩm dành riêng cho các “Tù Nhân Lương Tâm” (Phạm 2015a), chị Thu Sương đề nghị và khuyến khích Đình Đại viết các bài Tù Ca cho những tù nhân lương tâm, “cũng để Phạm Thanh Nghiên làm tròn lời ước nguyện của tác giả Nguyễn Ngọc Già” (Hạt 2015).

Nguyên văn lời ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi” như sau (Đình 2015a):

Lạy Mẹ con đi về chốn bể dâu

Lạy Mẹ con đi vì không muốn sống cúi đầu

Lạy Mẹ con đi dù tuổi xuân tàn úa

Dù cùm sắt với xà lim con cũng không sờn lòng

Lời Mẹ ru con yêu nước yêu non

Lời Mẹ ru con con nguyện mãi khắc ghi lòng

Dù ngục tù tối tăm lòng con vẫn sáng

Vẫn rực sáng với tình yêu Mẹ cho con vào đời

Mẹ dạy cho con thương giống thương nòi

thương nương khoai sông ngòi

thương ruộng lúa, thương xóm làng

Mẹ dạy cho con thương từng tấc đất

của non sông nơi cha anh đã nằm xuống ngàn đời

Từ Nam Quan về đến Cà Mau

Từ Cao nguyên vượt sóng ra biển Đông

con vẫn nhớ con mãi nhớ máu cha anh đã chảy thành dòng

Lạy Mẹ con đi vào chốn tù lao

Lạy Mẹ con đi đạo hiếu con không vuông tròn

Mẹ cười chứa chan tình bao la non nước

Mẹ dạy con bất khuất như cha ông ta bao đời

Ru hời ru hỡi hời ru.

Trong bài này, tôi dùng “khán giả” để chỉ người nghe, người đọc, hoặc người xem. Ngoài ra, như thường lệ, tôi sẽ chú trọng phần lớn vào ý nghĩa văn chương của lời ca, với vài nhận xét về các khía cạnh nhạc.

A. Bối cảnh cho ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi”: những khái niệm về tình mẫu tử và lòng yêu nước và Phạm Thanh Nghiên và mẹ cô.

Trước khi đi vào thảo luận bài hát “Lạy Mẹ Con Đi,” chúng ta hãy tìm hiểu thêm về hai khái niệm quan trọng trong bài là tình mẫu tử và lòng yêu nước. Ngoài ra, vì Đình Đại viết ca khúc này để tặng cô Phạm Thanh Nghiên, ta cũng nên biết đến Phạm Thanh Nghiên và hoàn cảnh cô đã khiến Đình Đại có cảm hứng viết bài hát tặng cô.

1. Trong các loại tình yêu, tình mẫu tử và tình yêu tổ quốc là hai loại tình yêu thiêng liêng, mạnh mẽ, và lâu dài nhất:

Câu “Tình yêu là gì?” là câu được tìm tòi nhiều nhất trên Google vào năm 2012 (theguardian 2012), cho thấy ảnh hưởng sâu đậm của tình yêu trên con người. Có nhiều quan điểm khác nhau về tình yêu. Theo sinh hóa học, “tình yêu là một trạng thái thần kinh mạnh mẽ như đói và khát, chỉ có cái là lâu dài hơn”. Tình yêu hiện hữu dưới nhiều dạng: ưa thích (philia), vui đùa (ludus), thực tế (pragma), tinh thần vô vị kỷ (agape), tự yêu mình (philautia), và vật chất, xác thịt (eros) (tlđd.). Tình yêu được nẩy sinh vì cái nhu cầu sâu xa nhất của con người là nhu cầu thắng được ngục tù của cô độc (Fromm 1963, 8). Tình yêu trai gái thường được nhắc đến nhiều nhất trong các loại tình yêu, và là đề tài cho biết bao nhiêu tác phẩm văn chương và nghệ thuật. Trong bài này, tôi sẽ không đi sâu vào các loại tình yêu, mà chỉ đề cập đến loại tình yêu có sức mạnh không kém, và nhiều khi còn vượt quá, tình yêu trai gái. Đó là các loại tình yêu vô vị kỷ như tình yêu nhân loại, lòng bác ái, lòng vị tha, tình mẫu tử, và lòng ái quốc. Đặc biệt, hai loại tình yêu liên hệ đến ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi” là tình mẫu tử và lòng yêu nước.

a) Tình mẫu tử:

Tình mẫu tử là “sự xác định vô điều kiện về đời sống và nhu cầu của người con” (Fromm 1963, 41). Hai khía cạnh quan trọng trong sự xác định về đời sống của người con gồm có: “sự chăm sóc và trách nhiệm cần thiết tuyệt đối cho việc bảo tồn mạng sống và khôn lớn của đứa con,” và cái “thái độ làm thấm nhuần trong đứa con một tình yêu sinh sống” (tlđd.). “Chính vì bản chất vị tha và vô vị kỷ mà tình mẫu tử được coi là loại tình yêu cao nhất, và linh thiêng nhất trong mọi gắn bó tình cảm” (tlđd., 42).

Khoa học chứng minh có mối liên hệ giữa tình mẫu tử và tình yêu trai gái. “Tình mẫu tử và tình yêu trai gái cùng dính líu đến một nhóm vùng trong não đặc biệt và trùng hợp nhau” (Bartels và Zeki 2004, 1162). Đặc biệt, tình cảm mạnh mẽ về người khác không những ngăn cản tình cảm xấu mà còn ảnh hưởng đến việc phán xét xã hội về người đó (tlđd.). Tình mẫu tử, do đó, bao gồm cả mối quan tâm của người mẹ đến các hoạt động xã hội của con mình. Đó là cái trách nhiệm “cho việc bảo tồn mạng sống và khôn lớn của đứa con,” và cái “thái độ làm thấm nhuần trong đứa con một tình yêu sinh sống,” như trình bày trên. Khi người con dấn thân vào các hoạt động xã hội, cho dù do sự khuyến khích của người mẹ hay không, người mẹ có trách nhiệm theo đuổi việc đó và sẽ làm hết sức để giúp con mình phát huy tình yêu cho việc sinh sống. Nếu hoạt động của người con trong việc biểu lộ lòng yêu nước phù hợp với ý muốn của người mẹ, nỗ lực của người mẹ lại còn to tát hơn trong việc khuyến khích và bảo vệ hoạt động của con mình qua tình mẫu tử. Khi hai mối tình này được phối hợp, sức mạnh kết hợp của chúng sẽ thật là mạnh mẽ, như được trình bày qua ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi” của Đình Đại.

b) Lòng yêu nước:

Có nhiều định nghĩa cho lòng yêu nước, nhưng ta có thể coi một định nghĩa thường được trích dẫn. Lòng yêu nước (hay tình yêu nước, lòng ái quốc) là sự gắn bó tình cảm với một quốc gia mà một người coi đó là quê hương người đó. Sự gắn bó này, còn được gọi là niềm hãnh diện quốc gia hoặc dân tộc, có thể được xem xét dưới các đặc tính khác nhau liên hệ tới quốc gia của mình, như những khía cạnh về chủng tộc, văn hóa, chính trị, hoặc lịch sử (Wikipedia 2015b). Định nghĩa trên không nhất thiết là đúng hoặc chính xác, nhưng ít nhất nó cho ta một khái niệm tổng quát về lòng yêu nước. Thảo luận về đề tài này đi quá xa phạm vi của bài này. Tuy nhiên, ta có thể có vài nhận xét.

Trước hết, lòng ái quốc (patriotism) thường bị lẫn lộn với chủ nghĩa (hoặc học thuyết, tinh thần) quốc gia/dân tộc (nationalism) và nhiều khi được dùng không phân biệt trong vài trường hợp. Tuy nhiên, ta cần phân biệt hai từ ngữ này. Trong bài “Nước, Quốc Gia, Dân Tộc, và Việt Nam Cộng Hòa” (Cao-Đắc 2015), tôi trình bày sự khác biệt giữa “nước,” “quốc gia,” và “dân tộc” và sự lẫn lộn hoặc khó khăn trong việc dịch từ ngữ “nationalism.” Khi phân biệt lòng ái quốc (patriotism) với nationalism, chữ “nationalism” có thể hiểu theo tiếng Việt là “tinh thần quốc gia” hoặc “tinh thần dân tộc” tùy vào quan điểm của sự so sánh.

Lòng ái quốc liên hệ tới “sự gắn bó và tình cảm sâu đậm với quốc gia và người dân,” trong khi tinh thần quốc gia/ dân tộc hàm ý “học thuyết rằng người dân được gắn chặt nhau trong đoàn kết, định mệnh, và những khát vọng chinh trị chung” (Gat và Yakobson 2013, 26). George Orwell (1945) nhấn mạnh rằng không được lẫn lộn tinh thần dân tộc/ quốc gia với lòng ái quốc. Theo Orwell (1945), lòng ái quốc là “mối tình cảm sâu đậm cho một chỗ đặc thù và cách sống đặc thù nào đó, mà một người tin là tốt đẹp nhất trên thế giới nhưng không có ý bắt buộc người khác. Lòng ái quốc theo bản chất có tính chất phòng thủ, cả về quân sự lẫn văn hóa. Tinh thần dân tộc/ quốc gia, mặt khác, thì không thể tách rời khỏi ý muốn cho quyền lực.” Một quan điểm khác cho rằng lòng ái quốc và tinh thần quốc gia/ dân tộc của một người đều dính líu đến tình yêu, nhận thức với, và quan tâm đặc biệt về một thực thể, và chỉ khác nhau về định nghĩa của thực thể đó. Với lòng ái quốc, thực thể đó là nước (country) của người đó; với tinh thần quốc gia/ dân tộc, thực thể đó là quốc gia /dân tộc (nation) theo ý nghĩa về chủng tộc và văn hóa của người đó (Stanford 2013).

Ngoài việc phân biệt lòng ái quốc và tinh thần quốc gia/ dân tộc, phán xét về lòng ái quốc cũng là một vấn đề phức tạp và là đề tài tranh cãi sôi nổi giữa các triết gia, học giả, và các nhà nghiên cứu về chính trị, xã hội học, và lịch sử. Phê bình về lòng ái quốc hay tình yêu nước trải một phạm vi khá rộng lớn, từ chê bai cho tới ca ngợi.

Ở một thái cực, tình yêu nước bị coi là vô đạo đức. Leo Tolstoy, văn hào và triết gia Nga cho rằng tình yêu nước thì “ngu xuẩn và vô đạo đức” (Stanford 2013), vì bất cứ người yêu nước nào cũng đều tin rằng đất nước của mình là tốt đẹp nhất và nó bắt ta phải thúc đẩy quyền lợi của đất nước ta đổi lại với tất cả các nước khác bằng mọi giá, kể cả chiến tranh (tlđd.). Chia sẻ cùng ý tưởng với Tolstoy, Kateb (2006, 3) coi lòng ái quốc là sự sai lầm hai lần: “nó là một lầm lỗi đạo đức trầm trọng và căn nguyên thường là một trạng thái tâm thần lẫn lộn.” Kateb (2006, 9) tin rằng “lòng ái quốc khiến một loại tình yêu vị kỷ biến thành một lý tưởng” vì nó “lý tưởng hóa một thực thể – đất nước – mà người ta coi là chính họ hoặc của họ.”

Ý tưởng của Kateb và Tolstoy dường như khá hạn hẹp vì họ cho rằng các quốc gia chỉ có thể hiện hữu nếu chúng cạnh tranh nhau toàn diện. Trên thực tế, tuy cạnh tranh là một yếu tố quan trọng, hợp tác cũng là một yếu tố quan trọng không kém. Ngoài ra, Kateb và Tolstoy dường như chỉ xem xét lòng yêu nước dưới hình thức cực đoan nhất, là sẵn sàng chết và giết vì tổ quốc. Thực ra, lòng ái quốc có thể được thể hiện trong một phạm vi rộng lớn và có nhiều mức độ khác nhau. Dưới một quan điểm khác, ta có thể coi các lời phê bình về lòng ái quốc của Tolstoy và Kateb nhắm vào tinh thần quốc gia/ dân tộc cực đoan.

Ở một thái cực ngược lại, tình yêu nước được coi là tối thượng và “các quyền lợi tối cao của một nước quan trọng hơn bất kỳ vấn đề đạo đức nào mà mâu thuẫn với các quyền lợi đó” (Machiavelli trong Stanford 2013). Ở một mức độ kém cực đoan hơn, tình yêu nước được coi là một “đức tính đạo đức thiết yếu nhất” (MacIntyre trong Stanford 2013). MacIntyre (2002, 50) lý luận rằng các ý niệm về đạo đức được phát sinh từ cộng đồng một người. Nếu không có cộng đồng đó, một người không thể là một tác nhân đạo đức. Vì vậy, lòng trung thành với cộng đồng đó là điều kiện đầu tiên cho đạo đức. Lòng ái quốc là sự biểu lộ lòng trung thành đó. Do đó, lòng ái quốc không những là đức tính mà còn là “đức tính thiết yếu.” Dưới mức độ dè dặt hơn, Primoratz (2002, 196-197) tin rằng lòng ái quốc không bắt buộc mà chỉ là được chấp nhận một cách đạo đức. Nó có thể là một đức tính với ý nghĩa không dính líu gì đến đạo đức (thí dụ đức tính chính trị), nhưng nó không phải là đức tính đạo đức.

Tuy có nhiều lý thuyết về tình yêu nước, một điểm căn bản là tình yêu nước đặt vào đất nước, và không đặt vào chính quyền nắm giữ quyền lực trong nước (Stanford 2013). Lý do đơn giản là đất nước có tính chất lâu dài hơn chính phủ hoặc đảng phái cầm quyền. Các chế độ độc tài, điển hình là chế độ cộng sản tại Việt Nam, thường rêu rao và đồng hóa tình yêu nước với lòng trung thành với đảng cai trị.

Trong bài này, tôi coi lòng ái quốc là tình cảm sâu đậm của một người với những gì mà người đó coi là quê hương xứ sở của mình. Những cái đó có thể vật chất, cụ thể như xóm làng, đường xá, nhà cửa, sông ngòi, núi non, biể̀n đảo, người dân, ngôn ngữ; hoặc tinh thần, trừu tượng như lịch sử, văn hóa, phong tục, tập quán. Cái tình cảm sâu đậm đó không nhất thiết kéo theo sự khăng khăng là quê hương xứ sở mình phải tốt đẹp, nhưng nó hàm chứa ước vọng cho quê hương xứ sở mình được tốt đẹp và hoàn mỹ. Lòng ái quốc có tính chất chủ quan và tự nhiên, và do đó không thể bắt buộc ai cũng phải có, cũng như ta không thể bắt buộc ai cũng phải có lòng vị tha. Tuy nhiên, lòng ái quốc, nếu có và nếu được theo đuổi một cách chân chính, tượng trưng cho một mối tình thiêng liêng, vì nó hàm chứa lòng vô vị kỷ và sự trung thành của một người với môi trường sinh sống và đồng bào của người đó.

Lòng ái quốc còn có thể được coi như tình yêu của người con dành cho cha mẹ, tổ tiên, vì đất nước tổ quốc thường được ví là quê cha đất mẹ. Một người sinh trưởng trong một đất nước có những sự tùy thuộc, kỷ niệm với nơi ăn chốn ở, với đồng bào, với thói quen sinh sống, giống như một đứa con tùy thuộc vào cha mẹ và có những kỷ niệm sinh sống với cha mẹ. Ngoài ra, trong một xứ sở, một người nhận diện mình là một phần tử trong cộng ̣đồng vì mình trông giống người trong cộng đồng, nói cùng thứ tiếng, có kiểu ăn mặc và hành xử giống nhau, có cùng cội nguồn, tổ tiên, lịch sử, quá trình tranh đấu, v.v. Cái nhận diện đó giống như sự ý thức về di truyền giữa người con và cha mẹ người ấy. Dưới quan điểm này, tương tự như khái niệm về cộng đồng và lòng trung thành của MacIntyre trình bày ở trên, lòng ái quốc bao gồm bổn phận hoặc nghĩa vụ bảo vệ cộng đồng, đất nước, xứ sở, vì đó là môi trường giúp cho sự trưởng thành của một người. Do đó, tuy lòng ái quốc không nhất thiết phải bắt buộc có theo đạo đức trong mọi trường hợp theo quan điểm của Primoratz ở trên, nó bắt buộc phải có trong trường hợp đất nước bị nguy biến, bị đe dọa trước hiểm họa xâm lăng, và mọi người phải có bổn phận bảo vệ đất nước.

Lòng ái quốc, do đó, nên được coi là một đức tính miễn là nó được dựa trên những nền tảng chân chính. Với nhiều người, thí dụ người mẹ trong ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi,” lòng ái quốc còn được coi là một đức tính đạo đức hoặc luân lý và nên được truyền bá và dạy dỗ.

2. Phạm Thanh Nghiên và mẹ cô:

Phạm Thanh Nghiên sinh năm 1977, là con út trong gia đình nghèo có 7 anh chị em (Phạm 2014a; 2015b). Ba cô qua đời năm 2004. Theo lời Nghiên, cha cô trước đó sùng bái Hồ Chí Minh, nhưng vài năm trước khi ông mất, ông không còn coi trọng Hồ nữa. Mẹ cô, bà Nguyễn Thị Lợi, mấ̀t năm 2014 (Phạm 2014b). Nghiên bắt đầu hoạt động vào cuối năm 2006. Những hoạt động đầu tiên của cô phần lớn biểu lộ chống đối Tàu cộng xâm lấn tại biển Đông và sự đàn áp của nhóm cầm quyền cộng sản. Vài thí dụ của những hoạt động này như sau (Van 2012): tổ chức cuộc biểu tình ngày 9 tháng 12 năm 2007 (với nhà văn Nguyễn Xuân Nghĩa và một vài anh em ở Hà Nội); viết bài “Uất ức-Biển ta ơi!”; viết đơn gửi Ủy Ban Nhân Dân thành phố Hà Nội (cùng với Vũ Cao Quận và Nguyễn Xuân Nghĩa), xin phép để tổ chức biểu tình yêu cầu chính phủ có biện pháp kiềm chế, một “sáng kiến táo bạo và chưa từng thấy trong chế độ cộng sản” (Van 2012). Vì những hoạt động này, cô bị cơ quan an ninh gây khó dễ.

Thanh Nghiên bị bắt vào ngày 18 tháng 9 năm 2008, trong khi đang tọa kháng tại nhà với khẩu hiệu mang nội dung “Hoàng Sa – Trường Sa là của Việt Nam,” và “Phản đối công hàm bán nước của Phạm Văn Đồng ngày 14/9/1958” (Phạm 2015b). Hôm ấy, công an đến nhà và còng tay cô, Cô hôn mẹ từ giã. Mẹ cô “hời hợt đáp lại nụ hôn” của cô, có lẽ vì đang bị khủng hoảng tinh thần trong lúc chia tay con. Bà phán cho những người công an một câu, “Như vậy là các anh đã bắt con tôi về tội yêu nước!” Nghiên cho biết câu nói đó đã khích lệ cô suốt 4 năm tù (Phạm 2014b). Đây có lẽ là hình ảnh mạnh mẽ đã khiến Đình Đại cảm xúc và viết ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi” mô tả lúc Thanh Nghiên tạ từ mẹ trước khi đi vào tù. Cô bị kết án 4 năm tù giam, 3 năm quản chế. Cô hết hạn quản chế vào ngày 18 tháng 9 năm 2015.

Cuộc sống gia đình cô rất là khó khăn. Mẹ cô phải làm lụng vất vả, làm những công việc đồng áng, việc nhà như nấu cơm, trông em cho nhà chủ. Có nhiều đêm, mẹ cô cùng bà cô họ xa, “quẩy đôi quang gánh, cuốc bộ ngót nghét hai chục cây số từ trong quê ra thành phố mót phân về bón ruộng” (Phạm 2014b). Cuộc sống nghèo khổ và những lao tâm lao lực của bà chắc chắn đóng góp cho tình yêu Nghiên dành cho mẹ, và hun đúc trong tâm khảm cô tình yêu mẹ và lòng yêu nước qua lời dạy dỗ của mẹ cô, trực tiếp hay gián tiếp. “Trong những năm tháng cuối cùng của cuộc đời, bà dành trọn thời gian và sức lực để thăm nuôi và chăm sóc chị Phạm Thanh Nghiên trong suốt 4 năm tù đày” (Danlambao 2014). Sau khi Phạm Thanh Nghiên ra tù vào 2012, mẹ cô tiếp tục là nguồn động viên to lớn cho cô trong cuộc đấu tranh đòi tự do, dân chủ và nhân quyền cho nhân dân Việt Nam (tlđd.).

Hình 3: Phạm Thanh Nghiên và mẹ cô, bà Nguyễn Thị Lợi, với biểu ngữ đòi hỏi nhân quyền.

Sau khi ra tù, cô gắn bó với Mạng Lưới Blogger Việt Nam và cùng các anh chị em trong Mạng lưới chủ xướng và thực hiện khoảng 7, 8 chiến dịch. Những câu nói bất hủ của Phạm Thanh Nghiên trong cuộc đấu tranh của cô: “Tôi bày tỏ sự ủng hộ các nhà ‘phản động,’ và xin gia nhập phong trào ‘phản động’ Việt Nam”; “Trước hết cho tôi được gửi lời cảm ơn ĐCSVN, Nhà nước CHXHCNVN vì đã cho tôi 4 năm tù giam để tôi có cơ hội nhìn rõ hơn bộ mặt của chế độ”; “Người Pháp dựng lên nhà tù Côn Đảo để giam giữ người cộng sản. Người cộng sản dựng lên nhà tù để cầm tù Dân tộc mình.”

B. “Lạy Mẹ Con Đi” kể lời người con từ giã mẹ trước khi đi vào lao tù, nói lên tình mẫu tử và lòng yêu nước thiêng liêng mạnh mẽ trước bạo quyền đàn áp.

Trước hết, ta nên ghi chú rằng ngoài ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi” của Đình Đại, còn có ít nhất ba ca khúc khác có cùng tên do ba tác gỉả Anh Bằng, Chúc Hiếu, và Nguyễn Phú Yên. Ba ca khúc này cũng mô tả cảnh người con giã từ mẹ để ra đi, như đi lính (Anh Bằng, “Lạy mẹ con đi, ôm ấp linh hồn Việt Nam”) (CongHoa 2014), xuất gia (Chúc Hiếu, “Lạy mẹ con đi xuất gia tu học kể từ đây”) (Chúc 2015), và lấy chồng (Nguyễn Phú Yên, thơ Hàng Sơn, “Lần đầu tiên con rời xa quê hương”) (nguyenphuyen 2014). Tuy lạy mẹ thường được dùng để diễn tả cảnh tượng giã từ, giã từ để đi vào ngục tù có lẽ là một hình ảnh bi thương độc đáo nhất.

Ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi” là lời người con nói với mẹ mình trước khi rời nhà để đi vào tù lao. Lời ca không xác định giới tính người con và hoàn cảnh người ấy, nhưng Đình Đại cho biết anh viết bài hát là một món quà tinh thần cho Phạm Thanh Nghiên. Do đó, lời bài hát có thể được diễn tả theo những sự kiện liên hệ đến Phạm Thanh Nghiên. Tuy nhiên, tinh thần quả cảm, lòng yêu nước của cô, tình yêu thương mẹ và con của hai mẹ con cô, và sức mạnh tinh thần của hai người có tính chất phổ quát trong con người, nhất là người Việt. Do đó, dù không biết gì về cô và mẹ cô, khán giả vẫn có thể hiểu và cảm nhận sự rung động của tâm hồn trong lời ca ý nhạc.

Mở đầu bài hát, người con chào từ giã mẹ để đi vào cuộc sống đổi thay của cuộc đời. Cô cho biết ngay cô ra đi vì cô không chấp nhận chịu khuất phục dưới áp bức (“Lạy Mẹ con đi về chốn bể dâu/ Lạy Mẹ con đi vì không muốn sống cúi đầu.“) Với câu “Lạy mẹ con đi,” Đình Đại cho thấy người con có sự kính trọng thương yêu mẹ cô. Lạy là một hình thức nghi lễ khá đặc biệt trong các phong tục trên thế giới, nhất là về phương diện tôn giáo (Wikipedia 2015a). Tại các quốc gia Á Châu như Nhật Bản, Tàu, Việt Nam, ngoài tôn giáo và lễ nghi, lạy còn được dùng để bày tỏ sự kính trọng hoặc phục tùng (tlđd.).

Người con giã từ mẹ để đi đâu?

Cô sẽ đi tới chốn “bể dâu,” ngụ ý cuộc đời với nhiều đổi thay. Thành ngữ Hán Việt “Thương hải biến vi tang điền” (biển xanh biến thành ruộng dâu) ngụ ý cuộc đời thay đổi, thường được viết gọn là “bể dâu” như trong câu “Trải qua một cuộc bể dâu, Những điều trông thấy mà đau đớn lòng” trong truyện Kiều. Đình Đại (2015d) cho biết anh còn dùng “bể dâu” để nói đến lòng người và việc người phải dấn thân chịu nhiều nghiệt ngã, từ hoàn cảnh cho đến nhân tâm. Với câu “Lạy Mẹ con đi về chốn bể dâu,” Đình Đại chưa cho biết rõ rệt nơi cô gái sẽ đến là gì, mà chỉ mơ hồ cho biết cô bước chân vào cuộc đời, và sẽ không còn ở nhà với mẹ nữa.

Trong câu kế tiếp, cô gái cho biết lý do tại sao cô ra đi. Đó là vì cô “không muốn sống cúi đầu.” Có nghĩa là nếu cô ở lại thì cô phải chịu phục tùng những kẻ có quyền hành. Tại sao? Kẻ có quyền hành cho cô hai lựa chọn: nếu cô vẫn muốn làm những chuyện cô làm, thì cô phải ra đi; nếu cô nghe theo lời chúng và phục tòng chúng, thi cô mới được ở lại.

Cô gái chọn ra đi, cho dù cô biết việc đó sẽ hủy hoại tuổi trẻ của cô, vì cô sẽ bị giam cầm với gông cùm trong tù ngục. Cô không nản chí, và vẫn muốn tiếp tục theo đuổi con đường đấu tranh của cô (“Lạy Mẹ con đi dù tuổi xuân tàn úa/ Dù cùm sắt với xà lim con cũng không sờn lòng.“) Tới câu này, Đình Đại mới cho biết nơi cô gái sẽ tới. Đó là ngục tù. Với một cô gái còn trẻ, bị giam cầm vài năm đủ để làm tuổi xuân cô “tàn úa” vì đó là khoảng thời gian mà lẽ ra cô được vui sống với đời, với gia đình, cha mẹ, anh em, bạn bè, và các người thân yêu.

Cô gái vẫn còn nhớ lời mẹ ru cô lúc cô còn bé, dạy cô yêu nước non tổ quốc, và cô mãi mãi không quên (“Lời Mẹ ru con yêu nước yêu non/ Lời Mẹ ru con con nguyện mãi khắc ghi lòng.“) Không có gì lạ khi cô gái vẫn còn nhớ lời mẹ cô ru cô lúc cô còn bé. Đó là không kể sau này khi cô lớn lên, mẹ cô vẫn có thể hát bài ru con cho những em bé khác, hoặc hát lại cho cô nghe để nhắc nhở những ngày cô còn bé. Đa số những bài hát ru con của người Việt đến từ dân ca hoặc các bài ca dao. Đề tài các bài hát này thường là những mẩu chuyện cổ tích, cuộc sống đồng quê, lời dạy dỗ, các chuyện tình, hoặc những bài không nhất thiết có cốt truyện mà chỉ cần có giai điệu êm ái (Xem, thí dụ như, Văn 2011). Những bài ru con không nhất thiết phải rõ ràng cụ thể về lòng yêu nước, mà chỉ cần về quê hương, cuộc sống hàng ngày, hoặc cảnh đồng quê, như trong các câu ca dao. Những hình ảnh quê hương đó đủ tạo ra lòng yêu nước cho cô con gái. Ngoài ra, lời ru con có thể được dùng như một ẩn dụ nói lên mối tình cảm sâu đậm của tuổi thơ.

Cho dù ngục tù tối tăm, lòng dạ cô vẫn sáng ngời vì tình yêu mẹ cô dành cho cô từ lúc cô sinh ra đời (“Dù ngục tù tối tăm lòng con vẫn sáng/ Vẫn rực sáng với tình yêu Mẹ cho con vào đời.“) Ở đây, ta thấy sự tương phản giữa tối tăm và ánh sáng, giữa tàn ác và tình yêu, và cho thấy “tình yêu là một sức mạnh để chiến thắng cái ác” (Đình 2015b).

Cô gái nhắc đến những lời dạy dỗ của mẹ cô. Mẹ cô dạy cô thương yêu nòi giống, đất đai, quê hương, đồng ruộng, và xóm làng (“Mẹ dạy cho con thương giống thương nòi, thương nương khoai sông ngòi, thương ruộng lúa, thương xóm làng.“) Mẹ cô dạy cô thương từng tấc đất của non sông nơi mà cha anh đã hy sinh mạng sống họ để bảo vệ khỏi tay kẻ thù xâm lược (“Mẹ dạy cho con thương từng tấc đất/ của non sông nơi cha anh đã nằm xuống ngàn đời.“) Ta có thể hiểu sự dạy dỗ này khởi đầu qua các bài hát ru con, và sau đó khi cô con gái lớn khôn, bà mẹ tiếp tục dạy dỗ con. Nhưng dạy dỗ thế nào?

Theo tôi nghĩ, người mẹ trong ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi” dạy cô con gái những đức tính và lòng yêu nước qua thí dụ làm gương cho con, vì đối với bà, lòng ái quốc là một đức tính, và có thể là một đức tính đạo đức cần được truyền bá và dạy dỗ. Có thể bà không chủ tâm hành động để làm gương, mà bà chỉ sống thực trong cuộc sống hàng ngày của bà, và con bà chứng kiến các hành động của bà, và coi đó như là những lời dạy dỗ. Đó có thể là hành động của mẹ Thanh Nghiên, khi bà sinh sống với việc đồng áng, đi bộ từ quê ra thành phố, và làm việc ruộng nương. Hình ảnh mẹ làm lụng với nương khoai, ruộng lúa nơi xóm làng có thể tạo niềm thương yêu trong Thanh Nghiên, và từ tình yêu mẹ nẩy sinh ra tình yêu thôn quê, sông ngòi, quê hương, và tổ quốc. Có thể bà cũng sẽ dạy con qua lời lẽ, nhưng việc đó có lẽ không nhiều và không quan trọng bằng qua hành động và thí dụ của chính bà. Ngoài ra, một trong những cách dậy dỗ hay nhất là người mẹ đồng ý hoặc ủng hộ những hoạt động của con mình khi những hoạt động đó phù hợp với chiều hướng mong muốn của bà. Đó có thể là cách dậy dỗ của mẹ Phạm Thanh Nghiên khi bà khuyến khích con tham gia những hoạt động chống đối Tàu cộng xâm lấn tại biển Đông.

Cho dù bằng cách nào, bà mẹ dạy cô con gái biết yêu thương quê hương. Quê hương non sông đó bao gồm đất đai từ ải Nam Quan ở cực Bắc tới mũi Cà Mau ở cực Nam, và từ vùng Cao Nguyên tới biển Đông ở vùng giữa. Cô nhớ mãi những thế hệ trước đã đổ máu hy sinh để bảo vệ gìn giữ đất đai khỏi kẻ ngoại xâm (“Từ Nam Quan về đến Cà Mau/ Từ Cao nguyên vượt sóng ra biển Đông/ con vẫn nhớ con mãi nhớ máu cha anh đã chảy thành dòng.“) Lời nhắc nhở đến ải Nam Quan và biển Đông không phải là ngẫu nhiên. Vấn đề biên giới giữa Việt Nam và Tàu cộng đã làm sôi động trong người dân và hai nhà cầm quyền cộng sản trong suốt bao nhiêu năm qua. Vấn đề biển Đông, Hoàng Sa và Trường Sa, đã được biết rõ (Xem, thí dụ như, Wikipedia 2015c).

Ngoài ra, câu “Từ Cao nguyên vượt sóng ra biển Đông” còn có một ý nghĩa sâu sắc mà Đình Đại muốn gói ghém. Với câu này, Đình Đại (2015c) muốn nhắc nhở đến những hy sinh bảo vệ vùng biển Đông của người dân Việt, như được duy trì bởi cư dân vùng đảo Lý Sơn. Theo truyền tích lịch sử, người dân Việt đã có một truyền thống bảo vệ vùng đảo Hoàng Sa ít nhất là từ ba trăm năm trước, dưới thời chúa Nguyễn (Wikipedia 2015f). Theo truyền tích, hàng năm triều đình tuyển chọn 70 dân đinh, khỏe mạnh, cường tráng, để thành lập một đội quân cưỡi sóng ra quần đảo Hoàng Sa, làm nhiệm vụ cao cả là bảo vệ chủ quyền biển đảo của Tổ quốc (Kiến 2013). Có những ngôi mộ gió, đơn giản là những ụ cát nhỏ nằm rải rác trong những mẫu ruộng, được xây dựng để tưởng niệm những chiến sĩ trong hải đội Hoàng Sa này (tlđd.).

Cô gái khẳng định cô giã từ mẹ ̣để đi vào ngục tù, và cô biểu lộ nỗi niềm tiếc nuối là cô không thể ở nhà phụng dưỡng mẹ cho tròn chữ hiếu (“Lạy Mẹ con đi vào chốn tù lao/ Lạy Mẹ con đi đạo hiếu con không vuông tròn.“) Đình Đại khéo léo đưa ra hai sự kiện “đi vào chốn lao tù” và “đạo hiếu con không vuông tròn” bên cạnh nhau cho thấy sự lựa chọn của cô con gái trước một tình trạng khó xử: nếu cô đi tù, cô sẽ không thể chăm sóc mẹ; nếu cô đồng ý làm theo lệnh kẻ cầm quyền để được ở nhà chăm sóc mẹ thì cô sẽ không thể thi hành những gì mẹ cô đã dạy dỗ cô là thương yêu đất nước và ghi nhớ hy sinh của cha anh đã ngã gục để bảo vệ non sông. Cô chọn đi vào tù. Tại sao? Vì đó là ý nguyện của cô do lòng yêu nước, và quan trọng hơn, vì đó cũng là ý nguyện của mẹ cô khi bà dạy cô thương yêu tổ quốc. Dưới quan điểm đó, cô không bất hiếu chút nào, mà còn ngược lại, cô là người con rất có hiếu đạo vì cô đã làm đúng theo ước nguyện mẹ cô.

Mẹ cô cười với cô với nụ cười chứa chan tình thương yêu bao la như quê hương nước non và lời dạy cô bất khuất, như cha ông đã bao nhiêu năm trong lịch sử, trong tiếng ru con (“Mẹ cười chứa chan tình bao la non nước/ Mẹ dạy con bất khuất như cha ông ta bao đời/ Ru hời ru hỡi hời ru.“) Đình Đại (2015d) cho biết anh dùng “bất khuất” không những chỉ sự không khuất phục dưới bạo quyền của những người như Thanh Nghiên và những người chị mà anh biết như Thu Sương, mà còn bao hàm ý nghĩa về lý tưởng mà một trong những người chị của anh đang theo đuổi. Mẹ cô cười cho thấy bà vui vì con mình đã có sự lựa chọn đúng. Nụ cười của bà chứa chan tình yêu quê hương ngầm ý cho thấy tình yêu quê hương tổ quốc cao cả hơn sự gần gũi mẹ con, và bà đã hy sinh lòng thương yêu con mình để cho con thi hành ý muốn của con, và cũng là ý muốn của bà, là làm trọn vẹn tình yêu nước. Đó cũng là lời bà ru con bà khi cô còn bé, “Ru hời ru hỡi hời ru.“

Câu chuyện cô gái và bà mẹ trong “Lạy Mẹ Con Đi,” hay câu chuyện của Thanh Nghiên và mẹ cô, khiến ta liên tưởng tới Joshua Wong và cuộc cách mạng dù (umbrella revolution) tại Hồng Kông năm 2014. Không cha mẹ nào muốn con mình bị tù đầy hoặc bị thương tích khi phải xô xát với cảnh sát với dùi cui và lựu đạn cay, hoặc bị trù trong học hành sự nghiệp. Nhưng cha mẹ Joshua ủng hộ anh và nhận thức tầm quan trọng của hoạt động cách mạng đối với anh (Williams 2015). “Gia đình anh phần nào đánh thức mối quan tâm về xã hội, vì cha của Joshua thường dẫn anh đến thăm các giới kém may mắn, nói với anh là anh nên lo cho họ” (Wikipedia 2015d). Cha mẹ anh, Grace và Roger Wong, từng dẫn con trai họ tới vài cuộc chống đối khi anh còn nhỏ. “Chúng tôi luôn luôn dạy Joshua có lòng thương người, quan tâm, có nguyên tắc và trung thành,” cha mẹ anh viết trong lời tuyên bố chung sau khi con họ trải qua 25 tiếng bị cảnh sát tạm giam, “và chúng tôi rất hãnh diện về mọi chuyện cậu ta làm để Hồng Kông là nơi tốt đẹp hơn cho thế hệ cậu ta, và thế hệ chúng tôi.” (Sagan 2014). Giống như mẹ của Thanh Nghiên, cha mẹ của Joshua Wong bày tỏ lòng thương con qua việc hai người ủng hộ việc làm của Joshua, cho dù họ biết việc đó có thể đưa Joshua vào ngục tù.

C. Với giai điệu nhẹ nhàng và tiết tấu ít thay đổi, “Lạy Mẹ Con Đi” khơi động cảm xúc và diễn tả ý tưởng mạnh mẽ qua kỹ thuật ẩn ý và các kỹ thuật diễn tả điêu luyện khác.

Như trình bày ở trên, nội dung câu chuyện của “Lạy Mẹ Con Đi” khá đơn giản, không có tình tiết gì phức tạp. Tuy nhiên, ý nghĩa câu chuyện thật hay và sâu sắc. Ngoài ra bài hát có giai điệu nhẹ nhàng, tiết tấu đều đều, thích hợp cho lời kể lể hoặc tâm sự. Phần trình diễn tuyệt diệu của Nguyễn Thu Sương (tức Hạt Sương Khuya) với giọng ca thánh thót và truyền cảm trong tiếng ̣đàn guitar réo rắt cho thấy bài hát không cần có những kỹ thuật hòa âm cao cấp hoặc phức tạp cũng khiến người nghe ngây ngất và bồi hồi.

Ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi” đạt được mức truyền cảm tuyệt diệu là do cách diễn tả ý tưởng với những kỹ thuật tinh vi của lời ca và âm nhạc. Như tôi đã viết nhiều lần trong các bài trước, một nhạc sĩ thường viết nhạc, diễn tả và sắp xếp giai điệu tiết tấu dựa vào năng khiếu tự nhiên theo nguồn cảm hứng nào đó. Nhưng khi người nghe thưởng thức bài hát, người nghe nhận ra các kỹ thuật mà nhạc sĩ dùng cho dù người nhạc sĩ không nhất thiết ý thức các kỹ thuật đó.

1. Đình Đại có cách dùng chữ đơn giản nhưng hữu hiệu và trình bày câu chuyện như diễn tiến qua ống kính của nhà quay phim

Đình Đại dùng chữ đơn giản, không màu mè, và rất ít dùng mỹ từ. Những từ ngữ như “không muốn sống cúi đầu,” “dù tuổi xuân tàn úa,” “thương từng tấc đất,” “con mãi nhớ máu cha anh,” “chốn tù lao,” và “tình bao la non nước” đều là những ngôn từ mộc mạc đơn sơ, nhưng chân thật. Chính cái đơn sơ chân thật đó là nét độc đáo của bài hát, làm nổi bật tình mẫu tử và lòng yêu nước vì đó là hai loại tình yêu không cần cách diễn tả hoa mỹ, màu mè.

Tuy cách dùng chữ đơn giản, Đình Đại cũng áp dụng mỹ từ chọn lọc. Ta thấy rải rác trong bài có những ẩn dụ tinh tế. Thí dụ, cảnh tăm tối trong ngục tù là ẩn dụ cho sự tàn ác, ánh sáng rực lên là ẩn dụ cho tình mẫu tử thiêng liêng. Đặc biệt, Đình Đại dùng “lời ru con” vừa để vẽ ra hình ảnh người mẹ chăm sóc con vừa để là ẩn dụ cho sự sâu đậm và thắm thiết của tình mẫu tử.

Đình Đại mô tả cảnh tượng người con tạ từ lạy mẹ ra đi như một nhà quay phim thu hình qua ống kính tạo ra hình ảnh linh động, thực tế, và có nghệ thuật. Như một nhà nhiếp ảnh hay một người quay phim chuyên nghiệp, Đình Đại điều khiển ống kính với một nghệ thuật tinh vi. Anh mở đầu với ống kính cho thấy cảnh tổng quát (“chốn bể dâu“) và với lý do mơ hồ (“không muốn sống cúi đầu“). Kế tiếp, anh thu ống kính nhỏ lại cho rõ nét và cho biết những chi tiết đặc thù (“dù tuổi xuân tàn úa“) và cảnh rõ rệt (“cùm sắt với xà lim“), tạo một quang cảnh diễn tiến trôi chảy.

Sau đó, anh đột ngột chuyển sang cảnh khác, với hình ảnh khác hẳn cảnh trước (“Lời Mẹ ru con yêu nước yêu non/ Lời Mẹ ru con con nguyện mãi khắc ghi lòng“), và liên kết lời ru bà mẹ với cảnh ngục tù mà cô gái sắp phải trải qua (“Dù ngục tù tối tăm lòng con vẫn sang/Vẫn rực sáng với tình yêu Mẹ cho con vào đời“). Cảnh ru con không chỉ xuất hiện một lần. Đình Đại kết thúc bài hát với câu ru nhắc nhở lại tình yêu thương mẹ con (“Ru hời ru hỡi hời ru“). Câu cuối móc nối với cảnh ru con trước đó, khiến hình ảnh và âm thanh có sự phối hợp chặt chẽ, giúp cho ý tưởng vang vang và tồn tại lâu dài trong tâm trí khán gỉả cho dù bài hát chấm dứt.

Các kỹ thuật diễn tả này, tuy có thể không hiển hiện rõ rệt trong đầu óc Đình Đại khi anh viết nhạc, cho thấy tài năng tiềm tàng khác thường của anh. Tuy nhiên, kỹ thuật diễn tả độc đáo nhất của Đình Đại, mà có lẽ ít nhạc sĩ nào có thể sánh được, là cách dùng ẩn ý, hoặc một biến dạng của phúng dụ, hoặc ngụ ý, như được trình bày sau đây.

2. Kỹ thuật ẩn ý che giấu ý tưởng chính phơi bày tính chất phản quốc của chế độ cộng sản đi ngược lại quyền lợi tổ quốc qua cách dùng câu chuyện cô con gái tạ từ mẹ để vào ngục tù:

Một trong những kỹ thuật trong nghệ thuật là ẩn ý, nghĩa là giấu ý chính của tác phẩm, và để khán gỉả suy diễn dựa vào những chi tiết gợi ý. Kỹ thuật này có tác dụng mạnh mẽ trên khán giả vì nó buộc khán giả phải suy nghĩ và tham gia vào việc thưởng thức tác phẩm. Do đó, khán giả thường được lôi cuốn vào tác phẩm và cảm thấy thích thú hơn.

Ẩn ý có thể diễn tả qua nhiều cách: ý chính ngầm và phúng dụ. Ý chính ngầm (implied main idea) là cách dùng các chi tiết hỗ trợ che giấu ý chính và khiến khán giả tìm tòi và suy đoán ý chính dựa vào các chi tiết hỗ trợ (Zadina, Smilkstein, Daiek và Anter 2014, 246-247). Phúng dụ (allegory) là một loại “khí cụ văn chương hoặc tu từ mang ý nghĩa kín qua hình ảnh, hành động, và biến sự để cùng nhau tạo ra ý nghĩa đạo đức, tinh thần, hoặc chính trị mà tác giả muốn diễn đạt” (Wikipedia 2015e). “Phúng dụ là một câu chuyện, nhưng không phải là bất cứ chuyện gì. Phúng dụ là truyện có nhân vật, bối cảnh, và biến sự tiêu biểu cho cái gì khác hẳn với cái trong truyện” (Brunken 2013). Một thí dụ nổi tiếng của phúng dụ là truyện “Animal Farm” của George Orwell (Literary Devices). Tôi cũng dùng phúng dụ trong bài thơ văn xuôi “Uy Lực” (Cao-Đắc 2014).

Ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi” không phải là phúng dụ hoàn toàn vì cảnh tượng mô tả cô gái lạy mẹ từ giã trước khi đi vào lao tù trong bài không có ngụ ý nào. Tuy nhiên, bài hát dùng ý chính ngầm hoặc một biến dạng của phúng dụ là không tiết lộ ý chính mà để khán gỉả tự suy ra qua cảnh cô gái lạy từ giã mẹ, và các chi tiết về lòng yêu nước. Ý chính của bài hát là nguyên nhân cho sự ra đi vào tù và các chi tiết hỗ trợ là hậu quả của nguyên nhân đó, diễn tả qua cảnh cô gái lạy mẹ, kể lể về tình yêu nước. Đình Đại ca ngợi lòng ái quốc, và đặc biệt nhắc đến biên giới, đất đai, và biển Đông. Cô gái phải đi vào lao tù. Tại sao? Khán giả có thể suy đoán cô gái bị giam cầm trong lao tù vì cô đã chống đối lại nhóm cầm quyền, những kẻ đã bán nước, xúc phạm đến tổ tiên, và coi thường những hy sinh của cha ông bảo vệ giang sơn.

Đình Đại không hề nhắc đến các sự kiện rõ rệt đưa đến việc cô gái bị bắt vào tù, nhưng lời ca đã cho đầy đủ dữ kiện và chi tiết hỗ trợ. Bất cứ cô gái làm chuyện gì, chuyện đó phải tương ứng với hành động yêu nước, và kẻ cầm quyền ra lệnh bắt giam cô là kẻ đi ngược lại quyền lợi quốc gia tổ quốc. Cho dù người nghe không biết bài hát là để tặng cho Phạm Thanh Nghiên hoặc không biết Phạm Thanh Nghiên là ai, họ cũng hiểu. Đình Đại cũng không cần vạch ra nhóm cầm quyền đã làm gì, nhưng ai cũng biết là chúng đi ngược lại những lời dạy dỗ của mẹ cô gái.

Bằng cách hoàn toàn không đả động gì đến hành động can trường của cô gái và những hành vi phản quốc của nhóm cầm quyền cộng sản, Đình Đại tạo một tác dụng mạnh mẽ trên khán gỉả hơn nếu anh đề cập đến những việc đó. Khán giả sẽ được lôi cuốn vào bài hát vì họ tham gia vào việc suy diễn, tuy trong tiềm thức, lý do cô bị giam cầm. Những gì không nhắc ra lộ liễu thường tạo cảm xúc mạnh mẽ hơn, vì nó khiến người nghe dùng trí tưởng tượng và suy nghĩ, và trong tiến trình suy diễn đó, người nghe dễ bộc phát cảm xúc. Qua cảnh tượng người con lạy mẹ ra đi vào chốn tù lao vì ảnh hưởng lời dạy dỗ yêu nước thương nòi của mẹ, ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi” phơi bày tính chất phản quốc của chế độ cộng sản đi ngược lại quyền lợi tổ quốc và hành vi tàn ác của kẻ cầm quyền trong việc giam cầm những người bày tỏ lòng ái quốc chống Tàu cộng.

3. “Lạy Mẹ Con Đi” có giai điệu và tiết tấu thích hợp với lời ca, tạo nên cảm xúc nhẹ nhàng nhưng sâu đậm cho tình mẫu tử và lòng yêu nước:

Ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi” là một bài hát dùng lời kể lể tâm tình để khơi động cảm xúc về tình mẹ con và tình yêu nước. Bài hát chú trọng vào khía cạnh tình cảm nhẹ nhàng, và không phải là một kích động mãnh liệt dồn dập. Để đạt mục tiêu này, bài hát có các khía cạnh âm nhạc (giai điệu, tiết tấu) phù hợp với lời ca, giúp khán giả thả hồn theo điệu nhạc trong lúc lắng nghe lời ca đầy xúc động.

Ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi” có hai giai điệu: giai điệu nhẹ nhàng và chuyển động (movement) hạn hẹp, thích hợp cho lời kể lể và buồn bã, và giai điệu mạnh với chuyển động cao, thích hợp cho lời thống thiết khơi dậy nỗi cảm xúc.

Với giai điệu nhẹ nhàng êm ái, cô gái kể lể việc cô ra đi, tâm trạng cô, và những gì cô nhớ lời dạy dỗ của mẹ (“Lạy Mẹ con đi về chốn bể dâu… Lời Mẹ ru con yêu nước yêu non… Lạy Mẹ con đi vào chốn tù lao“). Bài hát chấm dứt với quãng nhạc chậm dần như lời ru (“Ru hời ru hỡi hời ru…“). Với giai điệu mạnh cao bổng, cô gái nói đến lời mẹ cô dậy dỗ cô một cách tha thiết (“Mẹ dạy cho con thương giống thương nòi… Mẹ dạy cho con thương từng tấc đất“). Ngay sau đó, giai điệu trở lại nhẹ nhàng với chuyển động xuống trầm với nét uyển chuyển tuyệt vời, vẽ ra hình ảnh đất nước Việt Nam từ ải Nam Quan tới mũi Cà Mau, và cao nguyên tới biển Đông. Quãng nhạc chuyển tiếp “Từ Nam Quan về đến Cà Mau/ Từ Cao nguyên vượt sóng ra biển Đông” có lẽ là khúc nhạc tuyệt vời nhất trong bài, đưa tâm hồn người nghe lắng đọng trong một giây phút ngắn ngủi để bùi ngùi nhớ đến những hy sinh của người dân Việt trong việc bảo vệ đất đai, biển đảo.

Tiết tấu, hay nhịp điệu, đóng vai trò quan trọng trong việc đem lại nét nghệ thuật cho một bài hát. Thông thường, một bản nhạc có tiết tấu nhịp điệu thay đổi để tránh sự nhàm chán và để tạo những tác dụng gây nhớ trên người nghe, nhất là thay đổi tiết tấu giữa phiên khúc và điệp khúc (Ewer 2013). Tuy nhiên không phải ca khúc nào có sự thay đổi nhịp điệu đều hay, vì việc đó còn tùy các yếu tố khác như giai điệu, lời ca, và tác dụng nào đó trên khán giả.

Trong ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi,” tiết tấu chậm chạp, đều đều, không thay đổi nhiều, cho các phiên khúc, kể cả phần điệp khúc (“Mẹ dạy cho con…“). Bài hát có nhàm chán không? Đương nhiên là không. Tiết tấu chỉ là một phần trong bài hát, và không phải là yếu tố quan trọng nhất, nhất là với những bài hát chú trọng vào cảm xúc. Giai điệu của bài hát đủ để tạo cảm xúc dạt dào. Cộng vào đó, lời ca thiết tha, chân thật, và có ý nghĩa như được phân tích ở trên. Hai yếu tố đó quá đủ đem lại nét đặc sắc cho bài hát. Trong những bài hát có giai điệu nhẹ nhàng êm ả và lời ca tha thiết, nhịp điệu thay đổi qua các khúc đoạn có thể làm giảm nét đặc sắc đó. Thực ra, cái đều đều của tiết tấu chính là một khía cạnh độc đáo vì nó thực hiện như một nền trên đó những nét chấm phá của giai điệu và lời ca được nổi bật lên.

D. Kết Luận:

Đình Đại viết ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi” là lời tạ từ của một người con với mẹ trước khi đi vào ngục tù. Lời ca tha thiết, làm nổi bật tình mẫu tử và lòng yêu nước của người con. Qua cách diễn tả kín đáo của kỹ thuật ẩn ý, Đình Đại lôi cuốn người nghe vào bài hát trong việc suy diễn nguyên nhân người con bị vào tù. Cộng với giai điệu nhẹ nhàng và tiết tấu chậm rãi đều đều, và cách dùng chữ đơn sơ chân thật, bài hát đem lại nỗi cảm xúc êm ái nhưng có tác dụng mạnh mẽ lâu dài trên người nghe.

Ca khúc “Lạy Mẹ Con Đi” là một tác phẩm âm nhạc tuyệt vời, có tác dụng mạnh mẽ về cuộc đấu tranh cho tự do, dân chủ, và nhân quyền tại Việt Nam. Bài hát cho thấy tài năng xuất sắc của Đình Đại, và kết quả huy hoàng của sự hợp tác giữa những người miệt mài trong cuộc đấu tranh như Phạm Thanh Nghiên, Nguyễn Thu Sương, và Đình Đại.

CẢM TẠ

Tôi xin có lời cám ơn chị Phạm Thanh Nghiên, chị Nguyễn Thu Sương (tức Hạt Sương Khuya), và anh Đình Đại đã bỏ thì giờ trả lời các câu hỏi của tôi và cung cấp tài liệu. Tuy nhiên, tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm về bài này. Ngoài ra, tôi xin cám ơn bạn Bụi trên trang mạng Dân Làm Báo đã yêu cầu tôi viết bài này.