Ðêm 8, rạng ngày 9-4-1975, Sư-đoàn 4 VC Hậu-Giang gồm các Trung-đoàn 2, 10 và 20 VC và 2 Tiểu-đoàn VC Tây-Ðô lén-lút xâm-nhập và tấn-công vào vòng đai phòng-thủ Ba-Se, trấn-đóng bởi các Trung-đoàn 32, 63 BB và chi-khu Phong-Ðiền, nhưng quân bố-phòng đã chống-trả mãnh-liệt và Sư-đoàn 4 KQ từ các phi-trường Bình-Thủy và Trà-Nóc đã lên vùng, xạ-kích và oanh-kích dữ-dội vào mục-tiêu khiến địch-quân tổn-thất nặng. Chiến-đoàn 933 do Trung-tá TG Trần-Hữu-Thành chỉ-huy, nằm ở vòng ngoài (Thới Lai, Ô Môn) đã chặn viện và tiêu-diệt các đơn-vị VC từ Vòng Cung rút ra. Hai hôm sau, ngày 10-4, Bộ tư-lệnh Miền và Quân-khu 9 phải lệnh cho Sư-đoàn 4 VC lui binh, nhưng đêm 12-4, từ quận Bình-Minh, Vĩnh-Long, VC lại pháo 50 trái 105 ly vào thị-xã Cần-Thơ, gây hỏa-hoạn cho khoảng 200 căn nhà và sát-hại hơn 100 thường dân vừa chết và bị thương.

Tại Vùng 3 CT, ngày 9-4-1975, khoảng 30,000 quân CSBV tiến đánh Xuân-Lộc, thuộc tỉnh Long-Khánh, cách Sài-Gòn khoảng 60 cây-số. Sư-đoàn 18 BB và Lữ-đoàn 1 Dù đã chặn đứùng các đợt tấn-công liên-tiếp của địch trong suốt hơn một tuần, gây tổn-thất nặng-nề cho địch-quân và buộc họ phải bỏ mục-tiêu mà bọc sang hướng Tây. Từ 11-4 đến ngày 25-4-1975, Lực-lượng Xung-kích Quân-đoàn III (LLXK QÐ III), do Chuẩn-tướng Trần-Quang-Khôi, Tư-lệnh lữ-đoàn 3 Kỵ-binh, chỉ-huy, trong 14 ngày đêm liên-tiếp đã chặn đứng địch-quân tại khu-vực Dầu-Giây. Ðặc-biệt ngày 16-4, trên tuyến Hưng-lộc – Ngã ba Dầu-Giây, Lực-lượng Xung-kích và địch-quân giằng-co dữ-dội khiến tướng Khôi phải xin Trung-tướng Nguyễn-Văn-Toàn, Tư-lệnh Quân-đoàn III, cho xử-dụng 2 trái bom CBU 55 ném vào mục-tiêu, hạ khoảng 1 Trung-đoàn VC và chận đứng mũi dùi tấn-công của Quân-đoàn 4 BV đồng thời giải-cứu Chiến-đoàn 52 thuộc Sư-đoàn 18 BB, do đại-tá Ngô-Kỳ-Dũng chỉ-huy, khỏi bị tiêu-diệt. Sau đó Trung-đoàn 52 BB rút về Long Bình, Biên Hòa.

Kể từ ngày 19-4-1975, áp-lực của địch đè nặng vào mặt trận phía Ðông. Quân-đoàn 2 và Quân-đoàn 4 BV đang cố gắng tìm cách tiến sát vào vòng đai phòng thủ Sài-Gòn, đối-phương chỉ còn cách Thủ-đô khoảng 50 cây-số.

Ngày 20-4-75,Trung-tướng Nguyễn-Văn-Toàn, Tư-lệnh Quân-đoàn III, lệnh cho Chuẩn-tướng Lê-Minh-Ðảo, Tư-lệnh Sư-đoàn 18 BB, bỏ Xuân-Lộc, rút quân theo Tỉnh-lộ 2 qua ngả Phước-Tuy về căn-cứ Long-Bình, Biên-Hòa để dưỡng quân và bổ xung Quân-số. Lữ-đoàn 1 Nhảy Dù, do Trung-tá Nguyễn-Văn-Ðỉnh chỉ-huy, xuất-phát khỏi Sư-đoàn 18 BB, di-chuyển xuống Vũng Tàu, tăng-cường cho khu-vực này. Riêng LLXK QÐ III được tăng-phái Trung-đoàn 8 thuộc SÐ5BB của Trung-tá Nguyễn-Bá Mạnh-Hùng, án-ngữ tại mặt trận Dầu Giây – Hưng Lộc cho đến ngày 25-4-1975, là ngày Bộ tư-lệnh QÐ III dự-trù cho Sư-đoàn 18 BB (-) lên thay-thế LLXK tại chạm tuyến.
Tình-hình mỗi ngày một khẩn-trương và nguy-ngập, nhưng giới hữu-trách trong chính-quyền cũng như bộ Tổng-tham-mưu vẫn giữ im-lặng. Không ai nghe thấy một “Lệnh tử-thủ” hay “Hịch” nào từ hàng lãnh-đạo, hay từ những người đại-diện dân, có lẽ họ đang chờ Hoa-Kỳ bật đèn xanh hay đỏ hoặc mong đón nhận một nhân-nhượng nào đó từ phía CSBV. Bởi vậy, dân và quân cùng gia-đình, chỉ còn cách bỏ chạy sau khi nghe những tin-tức không mấy chính-xác, từ các đài phát-thanh BBC và VOA. Các đài này đã cố ý hay vô-tình tiếp tay địch quân một cách tàn-nhẫn, làm suy-sụp tinh-thần Quân-dân miền Nam không ít.

Cũng trong ngày 20-4-1975, đại-sứ HK Graham Martin gặp Tổng-thống Nguyễn-Văn-Thiệu và “khuyên” ông Thiệu phải từ-chức để ổn-định tình-hình vì ông Martin cho rằng Tổng-thống Thiệu không bao giờ có thể thương-thuyết với Cộng-sản.

Vào buổi chiều cùng ngày, tỉnh Phan-Thiết, nằm về phía Ðông-Ðông-Bắc Sài-Gòn khoảng 150 cây-số, là Tỉnh-lỵ cuối cùng tại miền Duyên-hải Nam Việt-Nam, bị Cộng quân tiến chiếm. Dân chúng, Quân-nhân và gia-đình từ Phan-Rang, Phan-Thiết hốt-hoảng chạy về miền Nam, đã kể lại những điều tai nghe mắt thấy, càng làm cho tinh-thần Quân-dân tại thủ-đô cảm thấy bi-đát hơn, đa-số những người có phương-tiện đều chuẩn-bị hành-trang, tìm đường di-tản.

Sau các vụ vi-phạm hiệp-định Paris tại VNCH, để tìm hiểu lý-do tại sao gia-đình Quân, Cán, Chính và ngay cả dân chúng địa-phương lại có thể thi nhau bỏ chạy nhanh như vậy ? Bằng chứng là tại Quảng-Trị, Thừa-Thiên, Ðà-Nẵng, Bình-Ðịnh, Tuy-Hòa, Nha-Trang và nhiều nơi khác nữa, người ta đã bỏ chạy trước khi địch tấn-công ! Nhiều Tỉnh-lỵ hay thị-xã như Nha-Trang, Ðà-Lạt đã bỏ trống trong nhiều ngày, mặc dầu địch-quân còn ở đằng xa, chưa kịp thu quân ! Qua các cuộc phỏng-vấn người tỵ-nạn từ khi họ còn ở trong nước hay đã xuất-ngoại, chúng tôi ghi nhận được hai lý-do sau đây :

1.) Trong thời-gian Tổng-thống Nguyễn-Văn-Thiệu lãnh-đạo VNCH: Sau các cuộc xâm-lấn trắng-trợn tại Ban-Mê-Thuột và rối-loạn đẫm máu tại Liên tỉnh-lộ 7, hầu hết người ta nhận thấy rằng: Trong khi HK rút quân khỏi VN và cắt giảm quân-viện, thì ngược lại BV lại được Nga-Sô và Trung-Cộng viện-trợ chiến-cụ nhiều hơn trước. Vậy nếu HK không còn yểm-trợ hỏa-lực cho VNCH khi bị BV xâm-lấn thì trước hay sau rồi miền Nam Việt-Nam cũng lọt vào tay CSBV vì rõ-ràng là HK đã quyết-định bỏ rơi miền Nam. Hơn nữa, sau trên 20 năm chiến-tranh, cho đến giờ chót miền Nam vẫn chưa tìm ra người lãnh-đạo có tài-đức. Chính vì vậy mà hầu như mọi người, mọi giới đã “Mất hết niềm tin” nên vội vã di-tản.

Ngày 21-4-1975

Vào buổi sáng, Tổng-thống Nguyễn-Văn-Thiệu triệu-tập nội-các thu hẹp để trình bày lý-do và ý-định từ-chức sau khi ông đã tiếp-xúc với đại-sứ Hoa-Kỳ Graham Martin vào ngày 20-4. Cũng vào buổi chiều hôm ấy, tổng-thống Thiệu cho mời Tối-cao Pháp-viện, Quốc-hội, Chính-phủ và các Tướng-lãnh cao-cấp trong quân-lực VNCH tới dinh Ðộc-Lập để chứng-kiến việc ông đọc thông-điệp gửi toàn-thể đồng-bào trên hệ-thống truyền-thanh và truyền-hình, sau gần 9 năm lãnh-đạo miền Nam Việt-Nam. Trong thông-điệp từ-nhiệm, kéo dài khoảng 90 phút, Tổng-thống Thiệu lên án Hoa-Kỳ đã nuốt lời hứa và bỏ rơi Việt-Nam Cộng-Hòa trong vai-trò chống Cộng, đồng-thời ông cũng tiết-lộ tình-trạng Quân-khí, đạn-dược và xăng dầu của Quân đội miền Nam thiếu hụt trầm trọng, vì lý do Hoa Kỳ đã cắt giảm viện trợ. Theo Hiến pháp VNCH, Phó Tổng Thống Trần văn Hương đương nhiên thay thế Trung tướng Nguyễn văn Thiệu trong Chức vụ Tổng thống. Nhưng về phía CSBV và phe trung lập lại chống đối Tổng thống Trần văn Hương vì họ cho rằng Ông Hương cũng chỉ là tay chân của Tướng Thiệu.

Sự-kiện nói trên đã làm cho tinh-thần chiến-đấu của Quân-sĩ và nhân-dân miền Nam suy-nhược không ít và ngược lại, đối-phương thêm phấn-khởi. Nhất là tướng Thiệu lại đột-ngột đào-thoát vào lúc quân Bắc-Việt ở thế chủ-động, nên địch quân đã tập-trung lực-lượng, đánh mau, đánh mạnh vào các yếu-huyệt, ào-ạt như nước vỡ bờ, không để Sài-Gòn có thời-giờ cầu xin một giải-pháp chính-trị.

Tại Vùng 2 Chiến-thuật, phòng tuyến Phan-Rang do Trung-tướng Nguyễn-Vĩnh-Nghi chỉ-huy, đã bị tràn-ngập từ 11 giờ trưa ngày 16-4-75, bởi Sư-đoàn 3 Sao Vàng, Sư-đoàn 325 BV và Ðoàn 968 VC từ hướng Bắc đánh xuống. Quân bố-phòng rút chạy tán-loạn. Trước đó 3 ngày, Lữ-đoàn 2 Dù nằm trên chạm tuyến, nhưng kể từ ngày 13-4-75, Lữ-đoàn 2 Dù được thay thế bởi Liên-đoàn 31 BÐQ do Đại-tá Nguyễn-Văn-Biết chỉ-huy, Quân số còn khoảng 1,300 người. Ngoài ra Phan-Rang còn được tăng-cường bởi Sư-đoàn 2 BB (-) do Chuẩn-tướng Trần-Văn-Nhựt chỉ-huy, Quân-số của cả 2 Trung-đoàn 4 và 5 BB thuộc Sư-đoàn này còn khoảng 900 người, cùng 1 Chi-đội Thiết-vận-xa và 2 Pháo-đội 105 ly.

Tất cả các đơn-vị nói trên, còn đang hoang-mang, giao-động vì mới vội-vã rút về chờ bổ-sung quân-số, nhưng lại được điều-động ngay ra chạm-tuyến để thay-thế cho Lữ-đoàn 2 Dù. Theo nguồn tin của một Sĩ-quan cao cấp, cùng bị giam với Trung-tướng Nguyễn-Vĩnh-Nghi, kể lại: Trung-tướng Nghi cho biết khi nhận lãnh trách-nhiệm phòng-thủ Phan-Rang, tổng-thống Nguyễn-Văn-Thiệu đã chấp-thuận đề-nghị của ông về việc xin gửi ra Phan-Rang những đơn-vị chưa bị ảnh-hưởng bởi việc tháo chạy, như Sư-đoàn 21BB thuộc QÐ IV và Sư-đoàn Nhảy Dù chẳng hạn. Nhưng khi ra tiền-tuyến, ngày 1-4-75, Tướng-Nghi chỉ có Lữ-đoàn 2 Dù. Ngày 12-4-75, Lữ-đoàn 2 Dù lại được thay-thế bởi Liên-đoàn 31 BÐQ. Ngày 13 và 14-4-75, Tướng Nghi được tăng-cường Sư-đoàn 2 BB (-) nguyên từ Chu-Lai chạy vào Bình-Tuy. Cũng theo tướng Nghi, tuyến phòng-thủ này phải cần tới 2 sư-đoàn BB mới có thể tạm phòng-thủ được.

Trong khi đó các vị lãnh-đạo tối cao của Quân-lực VNCH là tổng-thống Nguyễn-Văn-Thiệu và Đại-tướng Cao-Văn-Viên đã không có một kế-hoạch khả-thi nào để dồn nỗ-lực vào việc bảo-vệ miền Nam, dù là chỉ trấn-giữ trong một thời-gian ngắn, đủ để đổi ngược thế cờ. Ngược lại, Tổng-tư-lệnh Nguyễn-Văn-Thiệu lại phó-thác cho các Tư-lệnh chiến-trường. Còn Đại-tướng Tổng-tham-mưu-trưởng Cao-Văn-Viên thì lúc nào cũng trông ngóng vào Hoa-Kỳ và chờ lệnh của Tổng-thống Thiệu, nên ông vẫn để một vài Tướng-lãnh tự-ý điều-động các đơn-vị sẵn có trong tay, với khả-năng hạn-hẹp và kế-hoạch vá-víu. Riêng bộ Tổng-tham-mưu thì vẫn được điều-hành như một hộp thơ, bởi những Sĩ-quan thiếu kinh-nghiệm chiến-trường, từ trước đến sau vẫn vậy, không hơn không kém. Người ta cho rằng, các Tướng Nguyễn-Văn-Thiệu và Cao-Văn-Viên không muốn làm phật-ý Hoa-Kỳ. Cho đến nay, sau 28 năm tỵ-nạn, người ta vẫn thường tự hỏi, tại sao sau gần 9 năm cầm quyền Tướng Thiệu lại không sớm hành-động cho thích-ứng với tình-thế hay can-đảm bàn giao việc lãnh-đạo Quốc-gia cho người khác trách-nhiệm mà lại để Quốc-sản rớt vào tình-trạng nghèo-nàn và rách nát như vậy ?

Còn Hoa-Kỳ thì cứ để mặc cho Bắc-Việt chiếm nhanh chừng nào hay chừng nấy, miễn sao chấm dứt được chiến-tranh Việt-Nam, chứ Hoa-Kỳ không có một phản-ứng nào như tổng-thống Nixon đã hứa hẹn. Tại Hoa-Thịnh-Ðốn Eric Von Marbod và Tướng Weyand ra trước Tiểu-bang thuộc ủy-ban Chuẩn-chi Hạ-viện HK điều-trần để yêu-cầu Quốc-hội chấp-thuận ngân-khoản 300 triệu Mỹ-kim quân viện bổ-túc và 170 triệu kinh-viện nhưng đã tuyệt-vọng.

Ngày 22-4-1975.

Sau khi tổng-thống Nguyễn-văn-Thiệu từ-chức, Đại-tướng Cao-Văn-Viên và Trung-tướng Ðặng-Văn-Quang vào dinh Ðộc-Lập để xin từ-nhiệm. Tổng-thống Trần-Văn-Hương chấp-thuận trên nguyên-tắc, nhưng Đại-tướng Viên phải chờ người thay-thế.

Tòa đại-sứ HK xác-nhận vì thiếu máy bay nên việc di-tản có phần chậm trễ so với kế-hoạch dự-trù. Tuy-nhiên theo nguồn tin chính-thức cho biết 3,300 người tỵ-nạn đã rời Sài-Gòn bằng phi-cơ Quân-sự HK trong ngày 22-4-1975. Sự-kiện “di-tản” này đã làm mọi người hoang-mang tột độ, nhất là dựa theo kinh-nghiệm người Mỹ bỏ chạy ở Nam-Vang trước đó.

Tại Vùng 3 Chiến-thuật, VC pháo-kích và tấn-công vào căn-cứ Không-quân Biên-Hòa. Tỉnh-lỵ Xuân-Lộc được bỏ ngỏ mặc dầu Sư-đoàn 18 BB và Lữ-đoàn 1 Dù đã tiêu-diệt trên 5,000 quân Bắc-Việt trong một trận chiến kéo dài gần 2 tuần-lễ. Quan-sát-viên Quân-sự cho biết Xuân-Lộc không còn là mục-tiêu trọng-yếu của địch-quân, họ đã vòng sang đường khác để tiến về Sài-Gòn nên tướng Nguyễn-Văn-Toàn cho rút quân về Long-Bình để kịp thời ngăn-chặn đối-phương.

Tại Bắc-Việt, cũng trong ngày 22-4, CS cấp-thời điều-động Quân-đoàn 1 và 3 tung vào chiến-trường miền Nam, đồng-thời Lê-Duẫn thay mặt Chính-trị Trung-ương Ðảng CS, gửi công-điện vào Nam, mở cuộc tổng tiến-công vào Sài-Gòn. Sau đó, Bộ chỉ-huy chiến-dịch gồm Lê-Ðức-Thọ, đại-diện Trung-ương Ðảng, Phạm-Hùng, Chính-ủy, và đại-tướng Văn-Tiến-Dũng, tư-lệnh bộ chỉ-huy chiến-dịch Hồ-Chí-Minh, duyệt lại lần chót kế-hoạch tiến-công vào Sài Gòn – Gia Ðịnh theo các hướng Bắc, Tây-Bắc, Tây, Ðông và Nam. Sau khi hoàn-thành tổ-chức hiệp-đồng các hướng và Quân binh chủng, Lê-Ðức-Thọ và Phạm-Hùng ở lại hậu-cứ Lộc-Ninh điều-khiển các vấn-đề liên-quan đến Quân-sự, Chính-trị và ngoại-giao.

Ngày 23-4-1975

Tại Sài-Gòn, tân Tổng-thống Trần-Văn-Hương mời Đại-tướng Dương-Văn-Minh làm Thủ-tướng toàn-quyền. Nhưng đến 5 giờ chiều ngày hôm sau, 24-4-1975, Tướng Minh họp báo từ-chối, có lẽ vì ông thấy chưa hội đủ điều-kiện để thương-thảo. Trong khi đó, một mặt Cộng-quân ào-ạt tạo áp-lực tại các vùng quanh Sài-Gòn như Hóc-Môn, Long-Thành, Biên-Hòa. Mặt khác VC loan tin xác-nhận chỉ có Dương-Văn-Minh là người mà họ khả-dĩ có thể thương-thuyết, ngoài ra những thân-tín hay bộ-hạ của tướng Thiệu hoàn-toàn bị gạt bỏ, ám chỉ kể cả ông Hương.

Nhận thấy tình-hình mỗi ngày một đen tối, Đại-sứ Pháp Mérillon đã cố gắng thuyết-phục Tổng-thống Trần-Văn-Hương nhường quyền-bính lại cho Tướng Dương-Văn-Minh để ông kịp tiếp tay Tướng Minh trong việc thành-lập Chính-phủ ba thành-phần hầu tránh đổ máu. Vào lúc này có nhiều nguồn tin cho rằng nước Pháp muốn đứng ra làm trung-gian liên-lạc với Mặt Trận Giải-phóng miền Nam và Hà-Nội hầu cứu-vãn tình-thế. Pháp muốn giữ miền Nam bằng một Chính-phủ trung-lập, 3 thành-phần, gồm : Quốc-gia, Ðối-lập và Mặt-trận Giải-phóng Miền Nam. Việc này Trung-Cộng đã trả-lời đồng-ý trên nguyên-tắc bằng miệng, nhưng Nga-sô từ chối và dành quyền quyết-định cho Bắc Việt. Tại Ðông Nam Á, ngoại trừ Nam-Dương, còn các nước khác đều tán-thành VN đình-chiến trong trung-lập hơn là thống-nhất trong Độc-lập.

Lúc đầu Tổng-thống Trần-Văn-Hương còn do-dự và ngần-ngại về khả-năng của tướng Dương-Văn-Minh, nhưng sau cùng ông Hương đành chọn giải-pháp đưa vấn-đề lựa người lãnh-đạo, có đủ điều-kiện để hòa-giải với Cộng-Sản, cho Quốc-hội biểu-quyết.