«Bà Đầm Sắt» hơn 130 tuổi, nhưng không hề có một nếp nhăn nào. Người Pháp hài nước nói với nhau như vậy. Nhưng « Bà Đầm Sắt » là ai ? Đó chính là tháp Eiffel, khánh thành vào năm 1889, nhân Triển Lãm Hoàn Cầu lần thứ 10 được tổ chức tại kinh đô Paris.
«Bà Đầm Sắt» Eiffel, một thời là công trình cao nhất thế giới, được tôn vinh thành biểu tượng không chỉ của Paris phồn hoa đô hội mà còn là biểu tượng của cả nước Pháp, với những con số ấn tượng, những hình ảnh đẹp lung linh trên các tấm bưu thiếp, những bức hình được chia sẻ nhiều vô kể trên các mạng xã hội.
Khởi đầu với những lời miệt thị
Cũng như nhiều công trình nổi tiếng sau này tại Paris, vào buổi ban đầu, cách nay hơn 130 năm, ngay từ khi còn nằm trên bản vẽ, tháp Eiffel đã vấp phải thái độ phản đối kịch liệt, những lời chỉ trích nặng nề từ công chúng, đặc biệt là giới văn nghệ sĩ, từ các họa sĩ, thi sĩ, cho tới nhà văn, nhà thơ, kiến trúc sư nổi tiếng nhất như Guy de Maupassant, Charles Garnier, Emile Zola, Alexandre Dumas con, Paul Verlaine …, vốn si mê nét yêu kiều, cổ kính và vẻ đẹp văn hóa lịch sử của kinh thành Paris.
Nếu như sau này Trung tâm văn hóa Pompidou bị gọi là «cái mụn cóc xấu xí», «con quái vật gớm ghiếc», «một sai lầm thế kỷ» ; Kim tự tháp kính bảo tàng Louvre bị chế giễu là «nhà xác», «hầm mộ», thì tháp Eiffel lại bị miệt thị là «giấc mộng kinh hoàng», «cột đèn đường dị dạng», «ống khói nhà máy khổng lồ đen sì», «bộ xương gớm ghiếc», là điều sỉ nhục đối với các công trình và kiến trúc của Paris.
Ông Savin Yeatman-Eiffel, cháu ba đời của Gustave Eiffel giải thích : «Đó gần như là một cú sốc về văn hóa và thị giác. Gustave Eiffel không phải là kiến trúc sư mà là kỹ sư. Vì thế, tòa tháp không được thiết kế theo phong cách gothic hiện đại. Hình dáng của tháp phải tuân theo các quy tắc toán học. Và người ta cho rằng là ống khói nhà máy khổng lồ đen sì sẽ phá hủy các di sản văn hóa ngàn năm tuổi của Paris».
Không những vậy, người ta còn lo sợ là tòa tháp sẽ không chống chịu được sức gió. Nhưng vốn là một kỹ sư tài ba, Eiffel tự tin là các đường cong của bộ khung được thiết kế theo các phép toán sẽ tạo ấn tượng về độ chắc chắn và vẻ đẹp cho công trình.
Công trường thế kỷ
Bất chấp sự phản đối ồ ạt của giới văn nghệ sĩ, tòa tháp cao 312m bằng sắt nguyên chất được xây dựng với tốc độ nhanh kỷ lục – 2 năm, 2 tháng và 5 ngày – và được khánh thành vào ngày 31/03/1889. Thành tựu này có được còn nhờ quyết tâm sắt đá của Eiffel. Ông đã đặt cược tài sản cá nhân của mình vào công trình.
Ba tháng trước ngày khai trương Triển Lãm Hoàn Cầu, phong trào đình công của công nhân trên công trường nổ ra. Ông chủ Gustave Eiffel gây áp lực cho công nhân bằng câu nói: «Những ai không muốn làm việc vào ngày mai sẽ không bao giờ được phép đặt chân trở lại tháp Eiffel, còn những ai quay lại làm việc vào ngày mai sẽ có thưởng». Bị đánh vào lòng kiêu hãnh, 99% công nhân quay trở làm việc trên « công trường thế kỷ ».
Nhiều chuyên gia đánh giá ngay cả vào thời buổi bây giờ, với công nghệ hiện đại, chưa chắc một công trình đồ sộ như tháp Eiffel có thể được hoàn tất trong một khoảng thời gian ngắn đến như vậy. Một điều đáng nể khác là thời đó các điều kiện đảm bảo an toàn cho người lao động không hề có, nhưng không có một tai nạn lao động nào xảy ra trên công trường.
Hôm khánh thành tháp, đích thân Gustave Eiffel, ông chủ công ty xây dựng Eiffel trèo bộ 1.789 bậc thang lên cắm quốc kỳ Pháp trên đỉnh công trình cao nhất thế giới thời đó. Con số bậc thang bộ đó tượng trưng cho năm ra đời nền Cộng Hòa Pháp 1789. Cũng chính trên đỉnh tháp, Eiffel được trao Bắc Đẩu Bội Tinh, huân chương danh giá nhất nước Pháp.
Cũng cần nói thêm là tòa tháp mang tên Eiffel nhưng thực ra Gustave Eiffel không phải công trình do chính ông người trực tiếp thiết kế mà là thành quả của hai kỹ sư Emile Nouguier và Maurice Koechlin làm việc cho công ty của ông và kiến trúc sư Stephen Sauvestre.
Nhà sử học Pascal Vareijka, chuyên gia về lịch sử Paris giải thích trên đài France 24 ngày 01/04/2019 : « Đây là dự án của ba người và Eiffel đã mua thiết kế của họ. Chính vì thế mà công trình được gọi là tháp Eiffel. Ông ấy đã mua thiết kế và nó là của ông ấy. Theo các điều khoản hợp đồng, ông ấy có quyền khai thác tháp Eiffel ».
Thành công ngoài sức tưởng tượng
Gustave Eiffel từng quả quyết rằng tháp sẽ có một nét đẹp quyến rũ riêng mà các thuyết về nghệ thuật thông thường không thể áp dụng để đo lường. Quả đúng như vậy, ngay ngày đầu mở cửa đón khách ngày 15/05/1889, nhân khai mạc Triển Lãm Hoàn Cầu, tháp Eiffel đã thu hút rất đông du khách đổ về từ khắp nơi trên thế giới, trở thành tâm điểm trong suốt 6 tháng triển lãm.
Mỗi ngày có gần 12.000 người trèo lên tháp. Ngay trong tuần đầu tiên, dù thang máy chưa hoạt động, đã có tới gần 300.000 người trèo bộ hơn 1.700 bậc thang lên đỉnh kiệt tác kiến trúc. Từ đỉnh tháp, du khách có thể ngắm không chỉ toàn cảnh Paris mà tầm nhìn có thể xa tới 60km.
Một trong những yếu tố đưa tháp Eiffel thành niềm tự hào của ngành công nghiệp, kiến trúc và vật liệu cuối thế kỷ XIX là độ chính xác tính đến 1/10mm của hơn 18.000 tấm sắt có độ dài trung bình 5m/tấm và 2,5 triệu chiếc đinh tán. Tổng cộng 7.300 tấn sắt nguyên chất đã được sử dụng để chế tạo tháp.
Một điều lạ là tháp Eiffel biết « cử động » theo thời tiết. Ông Eric, thợ máy phụ trách thang máy trên tháp, giải thích trên đài France 3 ngày 29/03/2019 : « Tất cả các thiết bị được gắn vào cấu trúc của tháp Eiffel đều chịu sự thay đổi, độ giãn nở của sắt và chúng tôi phải lựa để thích nghi với hiện tượng này. Gustave Eiffel đã lựa chọn vật liệu sắt chứ không phải thép. Sắt có độ mềm dẻo hơn thép, nhưng hệ số giãn nở nhiệt của sắt lại khá cao. Vì thế, khi nhiệt độ thay đổi nhiều, tháp lại « nhúc nhích ». (…)
Trên đỉnh tháp, chóp tháp « chạy trốn » ánh mặt trời. Có nghĩa là độ giãn nở nhiệt của sắt khiến tháp nở ra và tháp ngả về phía ngược hướng mặt trời. Khi mặt trời chuyển hướng theo thời gian trong ngày, thì hướng ngả của tháp cũng thay đổi. Như vậy, tháp ngả trong ngày theo đường tròn có đường kính 18cm. Và chúng ta không thể cảm nhận được điều đó khi đứng trên tháp ».
Ban đầu, tháp Eiffel được sơn màu đỏ. Rồi sau này chuyển sang màu nâu đỏ và bây giờ tháp có màu đồng. Mỗi lần sơn cần tới 60 tấn sơn. Cứ 7 năm một lần, các thợ sơn mất 1 năm rưỡi để sơn lại 250.000 m2 bề mặt tháp.
Eiffel « dấn thân » phục vụ khoa học và quân đội
Bà Đầm Sắt là thành quả nổi bật nhất giúp Gustave Eiffel được « lưu danh sử sách », nhưng đây cũng là công trình cuối cùng trong sự nghiệp chủ doanh nghiệp của ông. Chính trong năm 1889, Gustave Eiffel dính vào một vụ bê bối liên quan đến dự án kênh đào Panama, khiến ông mất một phần tài sản.
Cho dù đã được tuyên vô tội, nhưng Eiffel cảm thấy cả uy tín và nhân phẩm đều bị ảnh hưởng nghiêm trọng, nên ông quyết định rút lui khỏi giới làm ăn và dành 30 năm cuối đời cho sự nghiệp khoa học, đặc biệt là các thử nghiệm về khả năng chống đỡ của các công trình xây dựng trước sức gió.
Phòng thí nghiệm của Gustave Eiffel nằm trên tầng 3 của tòa tháp mang tên ông và cho đến nay vẫn còn hoạt động. Eiffel cũng cho lắp đặt dưới chân tháp một máy tạo gió lớn nhất thế giới để thử nghiệm về lực cản của gió, phục vụ nghiên cứu về khí động học. Còn trên đỉnh tháp, Eiffel cho đặt một đài quan sát khí tượng và một dàn ăng ten làm trạm thu phát điện tín không dây phục vụ quân đội. Và như vậy, thay vì chỉ để tháp Eiffel tồn tại 20 năm rồi tháo dỡ như kế hoạch ban đầu, kỹ sư Gustave Eiffel đã khiến tòa tháp trở nên có ý nghĩa khoa học và có lý do để tồn tại lâu dài.
Ông Bertrand Lemoine, kiến trúc sư, kỹ sư và cũng là nhà văn, sử gia, giám đốc nghiên cứu Viện Nghiên Cứu Quốc Gia Pháp CNRS, tác giả nhiều cuốn sách về tháp Eiffel và kỹ sư Gustave Eiffel, giải thích cụ thể trên đài France 24 : « Đó là một công trình được xây dựng phục vụ Triển lãm Hoàn Cầu 1889, sự kiện đánh dấu 100 năm Cách Mạng Tư Sản Pháp 1789, vì thế mà người ta muốn có một công trình đồ sộ, một tòa tháp cao nhất thế giới, đơn giản là với 300m chiều cao. Eiffel là một tòa tháp được dựng tạm thời và dự kiến chỉ tồn tại 20 năm. Sau 20 năm đó, người ta không biết số phận ngọn tháp sẽ ra sao, nếu Eiffel không muốn tòa tháp tiếp tục sống mãi.
Ông ấy đã tiến hành nhiều thí nghiệm khoa học, các phép đo lường, nhất là về lực cản của không khí, thông qua việc cho các vật thể rơi dọc theo những sợi dây cáp ở trên tháp. Gustave Eiffel cũng thiết kế một máy tạo gió ở chân tháp, và đặc biệt là các thử nghiệm về phát thanh. Tòa tháp được dùng làm trụ đỡ cột ăng ten đài radio. Độ cao 300m cho phép thu phát tín hiệu từ khoảng cách rất xa, nhất là cho quân đội Pháp. Nhờ thế, tháp có giá trị chiến lược quân sự. Điều đó cho phép tháp Eiffel được bảo tồn. »
Là nơi đặt trạm thu phát điện tín không dây cho quân đội Pháp, tháp Eiffel có công lớn với nước Pháp trong Đệ Nhất Thế Chiến.Ông Savin Yeatman-Eiffel, cháu đời thứ ba của kỹ sư Gustave Eiffel tự hào giải thích : « Nhờ có ăng ten khổng lồ tỏa từ đỉnh tháp tới tận Champs de Mars, tướng Ferrié bắt được tín hiệu của quân Đức theo đó binh lính Đức sẽ tạm dừng chân nghỉ ở Champs de Mars. Nhờ thế, tướng Ferrié đã điều quân đến bao vây mặt trận Champs de Mars. Không có tháp Eiffel, quân Đức đã tiến vào Paris trong những năm 1914-1918 ».
130 năm sau khi ra đời, dù không còn là công trình cao nhất thế giới, thậm chí cũng phải nhường danh hiệu công trình cao nhất của nước Pháp cho cây cầu Millau, nhưng tháp Eiffel vẫn có sức hút mãnh liệt. Người dân khắp nơi trên thế giới vẫn không ngớt đổ về Paris chiêm ngưỡng kiệt tác kiến trúc có từ cuối thế kỷ XIX.
Tháp Eiffel là công trình tham quan phải trả tiền được du khách tới thăm nhiều nhất trên Trái đất. Trung bình, mỗi ngày có 25.000 khách, mỗi năm có 7 triệu người có may mắn được lên thăm tòa tháp, trong đó 80% là người nước ngoài. Năm 2017, trên trang mạng Instagram, Bà Đầm Sắt là một trong những « siêu sao » được yêu thích nhất. (Sài Gòn trong tôi/ Thùy Dương)