Đã từ lâu muốn đặt chân lên đèo An Khê của quốc lộ 19 để hình dung những trận địa chiến giữa quân đội Pháp và Việt Minh, và giữa quân đội VNCH, Hoa Kỳ, Đại Hàn với quân Việt Cộng.

Trước khi khởi hành người tài xế xác nhận đỉnh đèo An Khê rất hùng vỹ hoang sơ. Nhưng khi tới đèo thì chỉ có sự thất vọng. Nên không buồn chụp một tấm hình nào.

Suốt con đường đèo hai bên đường ngập rác bẩn thỉu. Không thể hiểu được người ta nghĩ gì trong đầu khi ngồi trong xe quăng rác ra ngoài. Rác nhiều đến nỗi có một số người lái xe gắn máy lên đèo lượm các vỏ chai plastic chất đống cao ngất nghểu sau xe đem về bán. Dĩ nhiên họ không lượm các loại rác khác. Đèo An Khê là một cái thùng rác công cộng.

Các ngọn núi chung quanh đèo An Khê trọc lóc vì bị đốn trụi. Người ta trồng trên núi một loại cây nhỏ có đường kính khoảng 15 cm dùng cho ngành xây cất. Cứ khoảng hai ba năm thì đốn các cây ấy một lần. Nhìn lên các triền núi thấy có khu mới bị đốn như hớt tóc, còn những khu khác cây trồng đều như cánh đồng lúa. Các trụ điện cao thế thì chằng chịt từ núi này qua núi nọ.

Quá chán với cái đèo An Khê, người viết yêu cầu anh tài xế trực chỉ hướng tây đến thăm thị trấn An Khê cách đèo khoảng 10 cây số. Nhìn vào bản đồ bỗng chú ý đến một ký hiệu hình vuông nhỏ màu đỏ đề “Citadel”. Tiếng Anh có nghĩa là đồn lũy hay thành quách. Đây là một “mục tiêu tình cờ” (target of opportunity) phải đi tìm.

Đến thị trấn An Khê thấy dân tình rất dễ thương. Trong thời chiến trước 1975 chắc nơi đây là vùng oanh kích tự do. Không biết bao nhiêu bom đạn của hai bên đã trút xuống vùng đất này. Bi giờ dấu tích chiến tranh đã được xóa sạch.

Vào một quán nước ở ngã tư trung tâm hỏi cô chủ quán rất xinh và mấy anh thanh niên hào hoa đang ngồi uống nước thì mọi người ngẩn tò te không biết có đồn lũy thành quách cổ xưa nào của quân Tây Sơn ở đó. Nhưng cô chủ nói có một bảo tàng viện cách đó vài cây số. Lại lên đường. Cảm giác truy lùng “mục tiêu” rất phấn khởi.

Cuối cùng cũng tìm được cái bảo tàng viện xây theo kiểu tân thời rất xấu xí không thích hợp ở làng quê nghèo héo lánh này. Bảo tàng viện vắng như chùa bà đanh. Cửa khóa kín mít dù hôm ấy là ngày thứ Tư. Không biết bên trong trưng bày những gì. Nhưng đành phải quay về thôi.

Xe vừa lăn bánh thì anh tài xế chỉ qua bên kia những tàn cây cách 75 mét thấy thấp thoáng có vài lá cờ ngũ sắc. Biểu anh tài xế lái xe đến gần thì thấy một mái ngói cổ truyền cong hiện ra. “Bingo”, mục tiêu “Citadel” trên bản đồ đã tìm thấy. Một ngôi đền cổ xưa.

Ngôi đền được bao quanh bởi một bờ tường gạch đổ nát và cổng sắt khóa kín. Xuống xe nai nịt ba lô chuẩn bị leo tường đột nhập như thằng ăn trộm. Hỏi anh tài xế leo tường vào người ta kêu an ninh đến thộp cổ thì sao thì anh ta trấn an “không sao đâu”, anh cứ leo vào đại đi em đứng đây canh chừng cho.

Đó không phải là một ngôi đền mà là một cứ điểm để anh em Tây Sơn quy tụ các trang hảo hớn về luyện tập võ nghệ để chuẩn bị tiến quân xuống đồng bằng vào năm 1773, cách đây 247 năm. Trục tiến quân chắc là ngọn đèo chiến lược An Khê.

Ngôi nhà thụ động, có mái cong cổ truyền dù hoang phế nhưng vẫn còn nguyên vẹn. Di tích lịch sử này tồn tại một cách kỳ diệu dưới giông bão bom đạn qua bao nhiêu năm tháng dài chinh chiến.

Ba anh em Tây Sơn trong đó có Nguyễn Huệ, sau là vua Quang Trung đã đại phá quân Thanh ở gò Đống Đa. Nhà vua đã đánh quân thù tan tác, nhưng lấy chí nhân thay cường bạo. Đã không trả thù tù hàng binh. Đã chôn cất và cầu siêu cho quân thù được siêu thoát để trở về cố quốc.

Nay ta
Sai thu nhặt xương cốt chôn vùi
Bảo lập đàn bên sông cúng tế
Lòng ta thương chẳng kể người phương Bắc
Xuất của kho mà đắp điếm đống xương khô
Hồn các ngươi không vơ vẩn ở trời nam, hãy lên đường mà quay về nơi hương chí
Nên kính ngưỡng ta đây là chủ, chan chứa lòng thành
Nhưng mong sao đáp lại đạo trời, dạt dào lẽ sống.

BÔNG LAU (April 19-2020)