Đột nhiên vai trò của Mike Pence với tư cách Phó Tổng thống kiêm Chủ tịch Thượng viện lại được quan tâm. Thủ tục kiểm phiếu và loan bố chính thức kết quả bầu cử tổng thống vào ngày 6-1-2021 cũng đột nhiên được trông chờ mà việc này vốn dĩ xưa nay không ai chú ý. Một lần nữa, vai trò và chức trách phó tổng thống Mỹ lại được bàn. Điều đáng nói ở chỗ ngay từ thời khai sinh Hiến pháp Hoa Kỳ, người ta đã chẳng màng đến vị trí phó tổng thống – như tác giả Joel Achenbach viết trên Washington Post…
Ngay từ những ngày đầu lịch sử Hiệp chủng quốc Hoa Kỳ, những người soạn Hiến pháp đã chẳng biết giao nhiệm vụ gì cho vị trí phó tổng thống và chức danh này chỉ được hình thành muộn vào hè 1787, khi tiến trình soạn Hiến pháp sắp kết thúc. Lúc đó, phó tổng thống chẳng có quyền hạn gì cả. Nói theo Washington Post, ông ấy chỉ là nhân vật hoàn toàn mang tính tượng trưng, một “cái ghế có người ngồi cho ấm”, và sẵn sàng bước lên phía trước nếu tổng thống bị luận tội, bị truất quyền hoặc bị chết. Cuối cùng, nhóm soạn Hiến pháp mới cho phó tổng thống một công việc cụ thể: “Phó tổng thống Hiệp chủng quốc Hoa Kỳ sẽ là chủ tịch Thượng viện nhưng không có quyền bỏ phiếu trừ khi số phiếu trong Thượng viện ngang nhau”.
Đó là khởi đầu câu chuyện về phó tổng thống Mỹ, một chức danh mà (Phó Tổng thống đầu tiên) John Adams gọi là “vị trí kém quan trọng nhất từng được tạo ra”. Người kế nhiệm ghế phó tổng thống của John Adams, Thomas Jefferson, tỏ ra ít quan tâm đến “trọng trách” mình đến nỗi buồn thỉu buồn thiu xách vali trở về quê nhà Monticello (gần Charlottesville, bang Virginia) vui thú điền viên. Và rồi vị Phó Tổng thống thứ ba của nước Mỹ, Aaron Burr, đã trở nên nổi tiếng không phải bởi chính sách đối nội hay đối ngoại mà nhờ vụ… bắn gục đối thủ Alexander Hamilton trong một cuộc đấu súng rồi sau đó thậm chí cố thành lập một nước “cộng hòa” ly khai ở miền Viễn Tây với mình là “hoàng đế” tự phong!
Nhiều thập niên sau, phó tổng thống tiếp tục là cái bóng mờ và tẻ nhạt trên những trang sử Mỹ. Thomas Marshall, phó tổng thống thứ 28, từng nhạo vị trí mà ông đảm nhiệm khi than thở bằng một giọng kể chuyện đầy chất bi hài: “Ngày xửa ngày xưa, có hai anh em nhà nọ sống đầm ấm với nhau. Thế rồi ngày nọ, một người lên đường, đi đến tận vùng biển xa tít mù; và người kia được bầu làm phó tổng thống. Kể từ đó, chẳng ai còn nghe nói đến họ nữa…!”. Khi được đề cử liên danh (vị trí phó tổng thống) với ứng cử viên Zachary Taylor (tổng thống thứ 12), Daniel Webster đã nói: “Tôi không có ý muốn được chôn cho đến khi tôi thật sự chết”. Không có nhiệm vụ gì cụ thể và thậm chí được xem như một bóng ma vật vờ trong Tòa Bạch Ốc, chẳng trách nhiều phó tổng thống chỉ ngồi nhà chơi với đám con cháu thay vì họp bàn việc “trị quốc, bình thiên hạ” với những thành viên Nội các. Phó tổng thống thứ chín, Richard Mentor Johnson (thời Tổng thống Martin Van Buren) cũng chẳng có việc gì làm đến nỗi chán đời trở về quê nhà Kentucky mở một tiệm spa và một quán nhậu (Richard M. Johnson còn nổi tiếng bởi nợ nần như chúa chổm và ngoại hình lập dị với bộ tóc bù xù chôm bôm)…
Sau khi John Adams dự một cuộc họp với Nội các năm 1791, không phó tổng thống nào được thấy làm việc cùng với tổng thống, cho đến khi (phó tổng thống) Thomas Marshall đứng cạnh Tổng thống Wooddrow Wilson khi ông kinh lý châu Âu năm 1918 và 1919. Người kế nhiệm Thomas Marshall, Calvin Coolidge, được đối xử tử tế hơn khi được Tổng thống Warren Harding mời dự họp. Tuy nhiên, người kế nhiệm Calvin Coolidge, Charles Dawes, lại không được mời; rồi Phó tổng thống Charles Curtis cũng bị cho ra rìa thời Nội các Herbert Hoover. Mãi đến thời Tổng thống William McKinley, Phó tổng thống Garret Hobart mới được tôn trọng đôi chút. Năm 1933, Tổng thống Franklin D. Roosevelt bắt đầu nâng cao vị trí phó tổng thống khi mời vị này dự các phiên họp Nội các. Chiếc ghế phó tổng thống bắt đầu thật sự không còn là vật tượng trưng cho một chức danh hão vào thời Walter Mondale (phó tổng thống thứ 42, Nội các Jimmy Carter).
Phó Tổng thống Al Gore (trái) và Phó Tổng thống Dick Cheney (phải) (file photo)
Với giới nghiên cứu sử chính trị Mỹ, Mondale là người đầu tiên thật sự mang lại quyền hạn nhiều hơn cho vị trí phó tổng thống. Theo thời gian, phó tổng thống bắt đầu được chú ý, được Nội các giao nhiều nhiệm vụ hơn và có mặt trước công chúng nhiều hơn. Tùy “văn hóa hành xử chính trị” của mỗi Nội các, vị trí phó tổng thống có khi được đánh giá không thua mấy so với tổng thống, đặc biệt thời Nội các George W. Bush, với sự can thiệp của Phó tổng thống Dick Cheney. Cũng với việc nâng cao vai trò phó tổng thống, việc chọn liên danh tranh cử cũng bắt đầu trở nên quan trọng.
Chẳng trách tại sao báo chí Mỹ những ngày gần đây liên tục hao tổn bút mực phân tích điểm lợi-hại trong việc chọn liên danh của Joe Biden và Kamala Harris. Hơn nữa, theo thời gian, sân khấu chính trị Mỹ cũng đã thay đổi. Phó tổng thống không là một chính trị gia “tay ngang”. Nhiều người trong số họ từng có bề dày chính trường với nhiều năm ngồi ghế dân biểu, thượng nghị sĩ hoặc thống đốc. Cần nhấn mạnh, có đến 14 tổng thống Mỹ từng ngồi ghế phó tổng thống trước đó (chưa kể Tổng thống tân cử Joe Biden). Tất cả trông như lời chính phó tổng thống John Adams từng nói: “Hôm nay tôi chẳng là gì và ngày mai tôi là tất cả”!
*****
Cựu phó tổng thống được hưởng lương hưu suốt đời nhưng không được chế độ bảo vệ (bởi Mật vụ) suốt đời như cựu tổng thống (tuy nhiên, họ được hưởng chế độ bảo vệ trong 6 tháng kể từ khi rời Tòa Bạch Ốc). Những phó tổng thống thọ nhất là John Nance Garner (chết vào ngày thứ 15 trước sinh nhật thứ 99); Levi P. Morton (chết vào sinh nhật 96); Gerald Ford (chết ở tuổi 93); John Adams (chết ở tuổi 90). John C. Breckinridge là người trẻ nhất nhậm chức phó tổng thống (ở tuổi 36, khi trở thành phó tổng thống năm 1857). Alben W. Barkley là người già nhất phục vụ ở ghế phó tổng thống (ở tuổi 75 vào thời điểm ông rời chức vụ năm 1953).
Có hai phó tổng thống từng phục vụ cho hai đời tổng thống khác nhau: George Clinton thời Tổng thống Thomas Jefferson và James Madison; John C. Calhoun thời Tổng thống John Quincy Adams và Andrew Jackson.
Có 7 phó tổng thống từ trần khi tại chức: George Clinton năm 1812; Elbridge Gerry năm 1814; William R. King năm 1853; Henry Wilson năm 1875; Thomas Hendricks năm 1885; Garret Hobart năm 1899; James Sherman năm 1912. Có hai người từ chức: John C. Calhoun từ chức ngày 28-12-1832 để tranh cử Thượng viện; Spiro Agnew từ chức ngày 10-10-1973 bởi cáo buộc liên quan tham nhũng thời làm thống đốc bang Maryland. Có ba phó tổng thống từng là mục tiêu ám sát bất thành: Andrew Johnson; Thomas R. Marshall; Dick Cheney.
Có 5 phó tổng thống được đắc cử tổng thống: John Adams (nhiệm kỳ 1789–1797) được bầu tổng thống năm 1796; Thomas Jefferson (nhiệm kỳ 1797–1801) được bầu tổng thống năm 1800; Martin Van Buren (nhiệm kỳ 1833–1837) được bầu tổng thống năm 1836; Richard Nixon (nhiệm kỳ 1953-1961) được bầu tổng thống năm 1968 (Nixon là người duy nhất được bầu phó tổng thống hai nhiệm kỳ và tổng thống hai nhiệm kỳ). Chỉ có một đời tổng thống (Franklin D. Roosevelt) có hơn hai phó tổng thống (John Nance Garner; Henry A. Wallace; Harry S. Truman). Có ba phó tổng thống được trao giải Nobel: Theodore Roosevelt năm 1906 (thời điểm ông đã trở thành tổng thống); Charles Gates Dawes năm 1925; và Al Gore năm 2007 (thời điểm ông đã rời chức vụ).