Một chiều Sài Gòn khoảng 8, 9 năm trước, tôi đến thăm gã bạn thơ. Trong căn phòng yên ắng khan khan vài ly rượu đưa hứng, giữa câu chuyện văn nghệ lai rai, bạn tôi bật máy mở nhạc: “Mày nghe thử bài này, mới!”
Và tôi nghe… “Đã hết rồi… những giấc mơ đầu, chiều hoàng hôn hoa khế rụng đầy sân…” – giọng hát Thanh Lam day dứt… – “có những chiều nghe rất lạ, một mùi hương xa vắng ngày xưa, quyện vào hồn thơm những đêm mưa…”
Tôi ngạc nhiên thật tình. Ngày đó Làn sóng xanh đã bắt đầu “bỏ rơi” Hà Nội, đang đi sâu vào lối “thị trường”, một bài “hot” đứng đầu bảng xếp hạng tuần này, qua tuần sau đã không ai còn nhớ… Vậy mà tự dưng trên kệ đĩa xuất hiện một tâm trạng tế nhị và đầy đặn đến thế…
Trước vẻ ngơ ngáo của tôi, gã bạn buông gọn: “Trần Quang Lộc!”
– À, thì ra là Trần Quang Lộc!
Nhắc tới nhạc sĩ Trần Quang Lộc, lớp trung niên sẽ nhớ ngay đến 
“Về đây nghe em” – một bài hát đã được hát đi hát lại từ những thập niên 1960 với những giọng ca hàng đầu: Thái Thanh, Ý Lan, Quỳnh Giao, Tuấn Ngọc… và được hàng triệu người yêu thích vì lời gọi mộc mạc mà tha thiết về với những giá trị dân dã ngọt ngào. Còn giới trẻ hơn lại thường nghĩ đến ca khúc “Có phải em mùa thu Hà Nội“ – bài hát được xếp vào top 10 ca khúc hay nhất viết về Hà Nội và từng được Hội nhạc sĩ Việt Nam trao giải. Hai ca khúc của nhạc sĩ Trần Quang Lộc nổi tiếng cách nhau gần 30 năm thực ra đều được viết trong thời gian rất gần nhau, khi tác giả đang ở tuổi 18, 20…
“Về đây nghe em” – một bài hát đã được hát đi hát lại từ những thập niên 1960 với những giọng ca hàng đầu: Thái Thanh, Ý Lan, Quỳnh Giao, Tuấn Ngọc… và được hàng triệu người yêu thích vì lời gọi mộc mạc mà tha thiết về với những giá trị dân dã ngọt ngào. Còn giới trẻ hơn lại thường nghĩ đến ca khúc “Có phải em mùa thu Hà Nội“ – bài hát được xếp vào top 10 ca khúc hay nhất viết về Hà Nội và từng được Hội nhạc sĩ Việt Nam trao giải. Hai ca khúc của nhạc sĩ Trần Quang Lộc nổi tiếng cách nhau gần 30 năm thực ra đều được viết trong thời gian rất gần nhau, khi tác giả đang ở tuổi 18, 20…Có lần nghe tin nhạc sĩ Trần Quang Lộc chuyển về sống ở Bà Rịa – Vũng Tàu và sinh hoạt trong Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh này. Một ngày tháng 9, tôi có dịp về ngang Vũng Tàu, bèn đi tìm ông. Đi tìm mà trong tay không có một dòng địa chỉ. Hôm ấy lại nhằm ngày thứ bảy, các cơ quan đều nghỉ làm việc, chỉ còn cách gọi 1080. Hỏi trụ sở Hội VHNT, trả lời: không có thông tin. Hỏi địa chỉ và điện thoại nhạc sĩ Trần Quang Lộc, vì không biết ông ở phường nào xã nào, nên nhận được 8 số điện thoại của 8 ông có cùng tên trên toàn tỉnh. Đành nhắm mắt cầu may, bấm từng số hỏi thăm coi ông nào là nhạc sĩ Trần Quang Lộc. Lần này thì may thật. Gọi số thứ nhất: không liên lạc được. Số thứ hai. Bắt máy là một giọng phụ nữ thuần Huế: “Đúng rồi em, đây là nhà nhạc sĩ Trần Quang Lộc!”
Sau khi trình bày ý định đến thăm nhạc sĩ, tôi được phu nhân của ông (người tiếp điện thoại) hướng dẫn tỉ mỉ đường đến nhà. Té ra, nhà ông ở tuốt một góc xa của phường Long Toàn, thị xã Bà Rịa, cách TP. Vũng Tàu ngót 30 km.
Cơn mưa chiều vừa xong, cây lá mới được tắm gội, nắng ngả hồng vàng tở mở… Đến Long Toàn, sau một hồi tới lui lẫn lộn và gọi thêm mấy cuộc điện thoại, cuối cùng tôi cũng vào đến nhà nhạc sĩ – căn nhà nhỏ nằm cuối một nhánh đường xương cá, sát bên vườn cây ngậm bóng chiều còn nặng trĩu nước mưa.
Nhạc sĩ đón tôi bằng nụ cười giản dị. Tôi sẽ không nói Trần Quang Lộc là một vị “trung cận lão niên” tuổi U60 có hàng ria mép bạc, hơi đậm người và bước đi hơi nghiêng, vì ông đã từ chối khi tôi xin phép chụp hình, “thôi, mình già rồi, không đẹp đâu, đừng chụp!”
Căn nhà nhỏ xíu dành hẳn một gian ngoài cho mấy hàng bàn ghế như một lớp học, những cây guitar treo dọc tường và những giá để nhạc đủ gây một không khí văn nghệ nhẹ nhàng. Nhạc sĩ mở lớp dạy đàn cho bọn trẻ tại địa phương. Những đứa nhỏ đến học và chơi đùa với “thầy Lộc” có lẽ không biết, không ngờ những tác phẩm của thầy đã được hát và được yêu thích hàng chục năm qua, từ trong nước đến hải ngoại. Chúng học đàn với “thầy” để chơi những bài nhạc trẻ, đại khái “chiều hôm qua em đã cất bước ra đi nơi xa bởi vì em không còn yêu anh nữa”… đương nhiên nhạc của thầy phải xa lạ và… khó nghe!
Cuối phòng khách là một bàn mix và ô cửa kính ngăn một phòng thu nhỏ xíu. Trần Quang Lộc sở hữu cái studio tí hon này “để lâu lâu thu chơi vài bài cho vui!” – như ông giải thích.
Vào cuối thập niên 1960, Trần Quang Lộc đang học trung học Phan Chu Trinh, Đà Nẵng, sinh hoạt trong nhóm sinh viên, học sinh và tập tành sáng tác. Ban đầu chỉ viết những bài hát để “hát cho bạn bè nghe”. Trong số những bài ông viết đoạn này có “Gõ đàn hát chơi“, chỉ cần ngồi gõ thùng đàn giữ nhịp và hát. Bài hát viết cho những người không biết đàn, viết mà chơi cho đã cơn phấn hứng tuổi trẻ, nhưng đã mang những ý tứ già dặn, có thể nói là “bất quy tắc”, như một định mệnh của người “du ca” không chịu được khuôn khổ ràng buộc: “Ta mua cho ta một phận nghèo, thương thay thương thay nợ áo cơm… Về ngồi trên đồi cao, gõ đàn hát chơi… chân nhảy nhót một mình, bên chiếc bóng lung linh… bên nấm mồ xanh xanh…”
“Gõ đàn hát chơi“, chỉ cần ngồi gõ thùng đàn giữ nhịp và hát. Bài hát viết cho những người không biết đàn, viết mà chơi cho đã cơn phấn hứng tuổi trẻ, nhưng đã mang những ý tứ già dặn, có thể nói là “bất quy tắc”, như một định mệnh của người “du ca” không chịu được khuôn khổ ràng buộc: “Ta mua cho ta một phận nghèo, thương thay thương thay nợ áo cơm… Về ngồi trên đồi cao, gõ đàn hát chơi… chân nhảy nhót một mình, bên chiếc bóng lung linh… bên nấm mồ xanh xanh…”“Về đây nghe em”cũng ra đời từ những ngày tuổi trẻ ấy, rồi thoát khỏi khuôn khổ “hát cho nhau nghe”, trở nên quen thuộc với nhiều lớp người nghe gần 40 năm qua. “Về đây nghe em… về đây mặc áo the đi guốc mộc… chở hồn mình trở về quê hương, chở thật thà vào lòng dối trá...”
Vài năm trước, báo chí và dư luận ồn ào một dạo về tác quyền của phần lời “Về đây nghe em”. Những chuyện không vui tưởng chẳng nên nhắc lại. Có điều là trong những lần xuất bản sau 1975, Trần Quang Lộc đã châm chước lại vài đoạn cho phù hợp với yêu cầu của cơ quan văn hóa, chẳng hạn câu “này thịt xương ta chưa mang theo, khi ngã xuống miên man tủi hờn, và về đây nghe nhau thở dài trong đêm…” được thay bằng “nụ cười tươi trên môi em thơ, là tiếng hát hân hoan cho đời, và về đây cho nhau nụ cười tương lai…”, những lời trơn tru hơn, đẹp đẽ hơn nhưng thiếu mất cái tự nhiên của tuổi trẻ vốn nhiều tưởng tượng và ham muốn dấn thân…
Nhạc Trần Quang Lộc thường có những biến đổi bất ngờ, khiến cho cảm xúc không xuôi chiều mà luôn ngầm chứa những mầm mống nổi loạn, phá cách. Nhưng những bất ngờ ấy không gây náo động, có lẽ vì bản tính nghệ sĩ thường xúc cảm nhiều hơn hành động. Dù sao, nghe những bài hát của chàng học sinh trung học Trần Quang Lộc thuở ấy, người ta có thể nhận ra cái tài hoa đang nảy nở, và quả thật nó đã tạo ra một tên tuổi rất riêng trong nền tân nhạc Việt Nam thời bấy giờ và những năm sau này.
Nói về bài hát khiến tôi “rắp tâm” tìm ông – “Có những chiều rất lạ” – Trần Quang Lộc tâm sự giản dị như một chiều “đốt thuốc nghe mình”. Cái tuổi trẻ một đi không về với những yêu ghét trong trẻo của nó bao giờ cũng gây thương nhớ trong con người, chỉ khác nhau là người này thương mến lắng nghe, người khác rộn ràng không để ý… Và những phút, những niềm cô đơn khó bày tỏ cứ tích tụ, rồi một buổi chiều xuất thần, thấy tất cả dồn lên hối hả, và nhạc, và lời… Cho nên những chiều lạ vì không giống mọi chiều khác, khi con người được sống trọn vẹn với hoài niệm và ý thức tình yêu đời! Vì vậy bài hát nghe vừa thiết tha tiếc nuối vừa yên ổn dịu dàng, một tâm thế vững chãi và đầy cảm xúc.
“Có những chiều rất lạ” – Trần Quang Lộc tâm sự giản dị như một chiều “đốt thuốc nghe mình”. Cái tuổi trẻ một đi không về với những yêu ghét trong trẻo của nó bao giờ cũng gây thương nhớ trong con người, chỉ khác nhau là người này thương mến lắng nghe, người khác rộn ràng không để ý… Và những phút, những niềm cô đơn khó bày tỏ cứ tích tụ, rồi một buổi chiều xuất thần, thấy tất cả dồn lên hối hả, và nhạc, và lời… Cho nên những chiều lạ vì không giống mọi chiều khác, khi con người được sống trọn vẹn với hoài niệm và ý thức tình yêu đời! Vì vậy bài hát nghe vừa thiết tha tiếc nuối vừa yên ổn dịu dàng, một tâm thế vững chãi và đầy cảm xúc.Ca khúc “Có phải em mùa thu Hà Nội”, được nhạc sĩ Trần Quang Lộc phổ năm 1972 ở Đà Nẵng từ bài thơ của người bạn Tô Như Châu. Nhưng bài hát cũng chỉ được truyền tụng trong bạn bè với nhau, mãi đến khi “Làn sóng xanh” dậy lên giữa thập niên 1990 với hàng loạt bài hát về Hà Nội, người yêu nhạc mới được nghe qua giọng hát ngọt ngào của Hồng Nhung, sánh cùng những “Hoa sữa” của Hồng Đăng, “Chiều phủ Tây hồ” của Phú Quang … những bài hát đều được viết từ thập niên 1970. Rồi được Hội nhạc sĩ trao giải A cho ca khúc viết về Hà Nội hay nhất, năm 1997. Điều đặc biệt là ngày ấy, cả nhà thơ Tô Như Châu và nhạc sĩ chưa ai từng đặt chân đến Hà Nội. Theo lời bộc bạch của nhạc sĩ Trần Quang Lộc, thời ấy trong xóm nhà ông bên bờ biển Sơn Trà, Đà Nẵng có nhiều thiếu nữ Hà Nội di cư. Các chàng trai mới lớn như Tô Như Châu và Trần Quang Lộc vì hâm mộ các giai nhân nói giọng Hà Nội mà mơ tưởng đến thủ đô ngàn năm văn hiến thanh lịch. Vả lại, tên thu Hà Nội mà cảnh thu thì rõ ràng là bờ dương trút lá ven biển Sơn Trà đẹp và đầy chất thơ, những lớp lá dương “mùa thu sang anh lót em nằm” đã làm rung động hàng triệu trái tim của người yêu nhạc thời bấy giờ …
Sau 1975, nhóm bạn bè văn nghệ như Trần Quang Lộc đều đang tuổi thanh niên mới vào đời, tứ tán bốn phương. Phải nói đây là thế hệ chịu khủng hoảng tư tưởng sâu sắc nhất của một thời bom đạn vừa đi qua. Người viết nhạc tiếp tục viết nhạc, người làm thơ vẫn làm thơ, nhưng cơ hội họp nhau chia sẻ những sáng tác mới không còn nhiều. Năm 1981, nhà thơ Vũ Hữu Định người được biết đến nhiều qua bài thơ được nhạc sĩ Phạm Duy phổ thành ca khúc”Còn chút gì để nhớ” – “Phố núi cao phố núi đầy sương… em Plây-cu má đỏ môi hồng…” – bị tai nạn chết ở Đà Nẵng. Trần Quang Lộc viết bài khóc bạn “Mộ trăng“: “Đêm không trăng của phố núi cao, em Plây-cu má đỏ môi hồng, có thật đã ngủ yên trên ngọn núi cao kia?… Đêm không trăng đào mộ chôn, giữa chập chùng sương hoa đỏ, linh hồn xa đời nhưng lòng chẳng kêu van, trong bóng tối ôi lạnh quá đôi chân trần…“ Bài hát tỏ một nỗi riêng tư trên âm hưởng cồng chiêng Tây Nguyên, nơi nhà thơ Vũ Hữu Định rất yêu mến và nhiều năm gắn bó với phố núi cao này. Nhiều người vẫn quen nghe những bài hát Tây Nguyên hoang dại và mạnh mẽ, nhưng âm hưởng ấy lại phản chiếu vào trong khúc hát tế bạn của Trần Quang Lộc một cách tha thiết và đau thương, qua giọng hát dã dượi của tác giả, nghe càng u uẩn như linh hồn khuất lấp tâm sự giữa sương núi gió rừng…
“Mộ trăng“: “Đêm không trăng của phố núi cao, em Plây-cu má đỏ môi hồng, có thật đã ngủ yên trên ngọn núi cao kia?… Đêm không trăng đào mộ chôn, giữa chập chùng sương hoa đỏ, linh hồn xa đời nhưng lòng chẳng kêu van, trong bóng tối ôi lạnh quá đôi chân trần…“ Bài hát tỏ một nỗi riêng tư trên âm hưởng cồng chiêng Tây Nguyên, nơi nhà thơ Vũ Hữu Định rất yêu mến và nhiều năm gắn bó với phố núi cao này. Nhiều người vẫn quen nghe những bài hát Tây Nguyên hoang dại và mạnh mẽ, nhưng âm hưởng ấy lại phản chiếu vào trong khúc hát tế bạn của Trần Quang Lộc một cách tha thiết và đau thương, qua giọng hát dã dượi của tác giả, nghe càng u uẩn như linh hồn khuất lấp tâm sự giữa sương núi gió rừng…
Trần Quang Lộc viếng thăm mộ của nhà thơ Vũ Hữu Định
Trần Quang Lộc còn viết rất nhiều ca khúc mang âm hưởng dân ca 3 miền. Những năm gần đây trong các album của ca sĩ Hương Lan, Ngọc Sơn, Quang Linh, Vân Khánh, Quang Dũng… vẫn xuất hiện đều đặn các sáng tác của ông. Nhạc sĩ cho biết, con số ca khúc của ông đã lên đến trên 600 bài. Cũng như bất cứ nghệ sĩ nào, ông viết như là nghiệp dĩ, như con tằm có tơ phải nhả. Ông không quan niệm quá cầu kỳ trong việc trau chuốt ca từ, nên tâm sự cứ tuôn theo ý nhạc. Dù thế, nếu nghe kỹ thì trong các bài hát của Trần Quang Lộc, phần ca từ vẫn có nét tao nhã riêng, ít nhiều không bị lẫn lộn với “thị trường lời nhạc” hơi bị cẩu thả bây giờ. Có lẽ cái riêng ấy cũng từ quan niệm sáng tác của ông: cảm xúc không thật – không viết! Và có lẽ từ một nguyên do nữa: các nhạc sĩ lớp trước sử dụng ca từ “chuẩn mực” hơn những người trẻ hôm nay.
Trong buổi chiều gặp gỡ, Trần Quang Lộc mở cho tôi nghe một số ca khúc ông tự thu ở studio của mình, những bài quen thuộc và cả những bài chưa từng nghe, quả thật ông có một giọng hát rất ngọt, rất ấm và tràn trề những cảm nghiệm khó diễn tả. Giọng hát không phải rèn luyện bằng kỹ thuật mà được tôi luyện qua thời gian và những thăng trầm trong cuộc sống, những chuyện ông “không muốn kể lại làm gì”…
Nhạc sĩ Trần Quang Lộc bây giờ sống nhẹ nhàng và lặng lẽ như một ẩn sĩ với người bạn đời cũng lặng lẽ nhẹ nhàng, với vài đứa học trò và một phòng thu tí hon. Tuy vậy, trong câu chuyện rả rích lúc ngày tàn, hơn một lần nhạc sĩ đã bày tỏ ý muốn ngày nào đó sẽ tự mình thực hiện một album tuyển những ca khúc đắc ý nhất. Cũng là lẽ thường vậy thôi, một người sáng tác dù đã lui về vui với mấy cây huệ góc vườn, dù đã mệt mỏi bao nhiêu với những chen lấn thời cuộc, thì cái khao khát trình bày những đứa con tinh thần của mình trước công chúng vẫn không hề suy giảm. Trần Quang Lộc là một trong số ít nhạc sĩ có thể hát rất hay những bài hát của mình, thì việc ấy không phải quá khó. Vấn đề có lẽ chỉ là khi nào cái “ca hứng” đủ lớn để lôi ông bước ra khỏi chốn ẩn cư nhàn hạ, xa cách thị phi này, để người yêu nhạc được thỏa lòng thưởng thức những bài hát trải dài 40 năm cuộc đời, với giọng ca chất chứa cũng chừng đó thời gian nỗi niềm của người sáng tạo.
Lê Thanh Trường
Có Những Chiều Rất Lạ – Nhạc: Trần Quang Lộc-Thanh Lam trình bày
Đã hết rồi những giấc mơ đầu
Chiều hoàng hôn, hoa khế rụng đầy sân
Đã hết rồi, đã hết rồị
Một mình tôi trên phố chiều nay
Nh́ìn chiều trôi nỗi nhớ heo mây
Nghe lòng nhớ hoài
Ngày tháng cũ vút xa tầm tay
Chiều hoàng hôn, hoa khế rụng đầy sân
Đã hết rồi, đã hết rồị
Một mình tôi trên phố chiều nay
Nh́ìn chiều trôi nỗi nhớ heo mây
Nghe lòng nhớ hoài
Ngày tháng cũ vút xa tầm tay
Mái tóc buồn vươn nét mi sầu
Ngồi lặng nghe chim hót lời bình yên
Có những ngày ta đứng đợi
Ḷăng thầm nhủ măi tình thôi
Đừng ngập ngừng sao xuyến đôi môi
Nghe chiều ngỡ ngàng
tìm đâu nữa những ngày bên nhau
Những khi tình xa vời vợi từng sợi khói cháy sét môi
Một mình tôi trong chiều với muộn màng
Phố khuya vẫn còn ngọn đẹn héo hắt mù khơi
Trong đêm ngỡ bước ai đi về ru khúc ngày xưa
Có những chiều tiếc nuối vô vàng
Một nụ hôn đâu đó tuổi thần tiên
Có những chiều nghe rất lạ
Một mùi hương xa vắng ngày xưa
Quyện vào hồn thơm những đêm mưa
Nghe từ nỗi buồn thành sợi khói loãng vào bơ vơ
*
* *
* *
Gõ Đàn Hát Chơi – Sáng tác và trình bày: Trần Quang Lộc
Gõ Đàn Hát Chơi
Về ngồi trên đồi cao
Gõ đàn hát chơi…
Gõ đàn hát chơi…
Ta khoát chiếc áo bào
Tay giắt kiếm vào lưng
Múa quanh một vòng đời
Nhưng chẳng thèm giết ai
Về ngồi trên đồi cao
Gõ đàn hát chơi…
Gõ đàn hát chơi…
Ôi thương quá kiếp bèo
Trôi theo áo đời phai
Gác lên cầm cây đàn
Ngắt vội một cánh hoa
Gõ đàn hát chơi…
Gõ đàn hát chơi…
Ta khoát chiếc áo bào
Tay giắt kiếm vào lưng
Múa quanh một vòng đời
Nhưng chẳng thèm giết ai
Về ngồi trên đồi cao
Gõ đàn hát chơi…
Gõ đàn hát chơi…
Ôi thương quá kiếp bèo
Trôi theo áo đời phai
Gác lên cầm cây đàn
Ngắt vội một cánh hoa
Ta mua cho ta một phận nghèo
Thương thay thương thay nợ áo cơm
Gõ đàn gõ đàn trong đêm vắng
Một tiếng chim đêm hót trên cành
Ta vui ta vui cùng rượu độc
Ta say ta say lời hát chia
Gõ đàn gõ đàn trong hốc núi
Vỡ máu dâng đời những thanh tân
Về ngồi trên đồi cao
Gõ đàn hát chơi…
Gõ đàn hát chơi…
Mang khăn áo xuống tìm
Trong dãy phố buồn thiu
Chút thơ dại ngày nào
Nhưng chẳng tìm thấy đâu
Về ngồi trên đồi cao
Gõ đàn hát chơi…
Gõ đàn hát chơi
Chân nhảy nhót một mình
Bên chiếc bóng lung linh
Ta múa hát một mình
Bên nấm mộ xanh xanh
Về ngồi trên đồi cao
Gõ đàn gõ đàn hát chơi….
*
* *
* *
Mộ Trăng – Sáng tác và trình bày: Trần Quang Lộc
http://phailentieng.blogspot.com/search/label/ca%20nh%E1%BA%A1c%20s%C4%A9