Tôi cũng cho làm một công viên nhỏ gần cổng ra vào của bệnh viện, ở giữa xây một chòi hình lục giác bằng gỗ lợp tranh, có hàng rào trồng bông giấy và lối đi dạo vòng quanh, đồng thời dựng thêm những bức tường cao thấp khác nhau, đặt rải rác một cách mỹ thuật với dụng ý làm nơi tránh đạn khi cần, vừa tạo sự thuận tiện cho bệnh nhân ra ngoài giải trí hoặc thân nhân tới có chỗ thăm nuôi.

Một hôm vừa đi công tác bên ngoài về thì được nhân viên cho biết có một Sĩ Quan Mỹ lái xe đến nhà thương, tự động chở đống gạch chất ngoài cổng, tôi liền cho mời ông ta vào văn phòng ôn tồn giải thích về số gạch và mục đích xây dựng của bệnh viện, nhưng nếu cơ quan quân sự có nhu cầu sử dụng gạch thì nên cho chúng tôi biết để san sẻ, giúp đỡ. Tưởng nói vậy thì ông ta sẽ hiểu ra vấn đề, ai dè ông Đại Úy Mỹ còn tỏ ra trịch thượng hỏi vặn lại tôi:

“Ông có biết xi măng này là của nước Mỹ cung cấp hay không? Ông có biết nước Mỹ qua đây là để giúp nước ông hay không? Tôi không cần xin ai cả”
Khó chịu vì cử chỉ thiếu lịch sự của viên sĩ quan, tôi xẵng giọng:

“Xin lỗi ông, tôi cũng không cần biết ông là ai, ông vào đây lấy gạch của nhà thương mà không được sự đồng ý của chúng tôi thì ông phải đem trả những viên gạch về chỗ cũ. Tôi sẽ liên lạc với cơ quan MACV về việc này.”

Thấy thái độ cứng rắn của tôi, ông ta chất những viên gạch xuống xe và bỏ đi, vẫn chưa hết bực mình tôi gọi điện thoại với viên Chỉ Huy MACV tường thuật sự việc và được biết sau đó ông Đại Úy bị đổi đi nơi khác trong vòng 24 giờ. Thấy mình cũng nóng tánh khi giải quyết vấn đề, nhưng tôi nghĩ rằng phải cương quyết trong vài trường hợp cần thiết để không biến nó thành tiền lệ sau này, dung túng cái xấu hay sợ mích lòng mà không dám nói thẳng, lâu ngày sẽ thành một thói quen tệ hại.

“Bây giờ Y Tế đủ sức phòng thủ rồi, biết đâu hôm nào Toà Tỉnh lại phải nhờ đến cơ quan Y Tế yểm trợ hành quân”!

Phái Đoàn Y Tế Quân Đội Hoa Kỳ

Trước khi tôi lên Phước Long, đã có một phái đoàn Y Tế thuộc Quân Đội Hoa Kỳ do một Đại Úy Quân Y tên là Di Bartholomeo dẫn đầu cùng 9 nhân viên thường xuyên đến nhà thương giúp đỡ bệnh nhân. Dáng người cao lớn trắng trẻo, gương mặt lúc nào cũng tươi cười, bằng giọng nói hiền hoà khi tiếp chuyện nên ông rất được cảm tình của mọi người trong bệnh viện. Vì tên ông quá dài khó nhớ nên ai cũng gọi tắt là “Bác Sĩ Đi”, ông nghe cũng tức cười dí dỏm hỏi lại bằng câu tiếng Việt “Đi mà đi đâu?”.

Khi tôi đến nhận nhiệm sở, ông lịch sự đem hết chìa khóa phòng mổ, kho thuốc, phòng thí nghiệm do ông lập ra trao hết cho tôi. Chúng tôi làm việc trong tinh thần đồng nghiệp cởi mở, nhớ có lần ông thấy tôi đang chuẩn bị đưa một thanh niên 16 tuổi lên phòng mổ với chẩn đoán viêm ruột thừa cấp tính, nhưng ông ngăn lại để chờ làm xét nghiệm, sau khi thử máu bệnh nhân thấy bạch cầu bình thường, xem qua tim phổi sờ bụng… ông đưa ý kiến là bệnh nhân bị sán lãi, tôi không nghĩ như vậy vì tôi đã hỏi kỹ bệnh lý, bệnh nhân đau bụng dưới bên phải cách đây ba ngày, có uống trụ sinh lẫn thuốc Cortisone và thấy dễ chịu, da bụng sờ cũng bình thường, nhưng khi tôi khám hậu môn thì thấy bệnh nhân đau quặn về phía bụng phải. Tôi đoán là viêm ruột thừa cấp. Nghe tôi phân tích ông làm thinh và đứng nhìn tôi mổ.

Bệnh nhân được ngủ bằng máy đánh thuốc mê Ombredane toàn diện, đặt lưỡi dao mổ ở vùng Mac Burney tách các cơ dưới da, vừa rạch nhẹ màng bụng thì một chất nước sền sệt màu vàng vọt mạnh ra, ông Di la to bằng tiếng Anh:

“Mủ, ruột bị lủng rồi!”

Tôi dùng nhiều nước biển bơm vô rửa bụng, hút mủ ra cắt bỏ ruột dư đặt ống dẫn lưu, may hở thành bụng và cho thêm nhiều thuốc trụ sinh vào chai nước biển đang chuyền.

Bác sĩ Di hỏi tôi:

“Tại sao ông nghĩ là người bệnh bị đau ruột dư cấp mà nhất định mổ trong khi thử máu thấy bình thường?”.

Theo tôi có nhiều bệnh nhân không ý thức trong khi dùng thuốc như trường hợp này, mới thấy đau bụng hơi hơi đã lạm dụng thuốc trụ sinh và thuốc giảm đau, có khi dùng cả chất Corticoid, điều này sẽ làm sai lệch kết quả xét nghiệm, nên khi khám bệnh tôi phải hỏi kỹ bệnh sử, dựa trên dấu hiệu lâm sàng nhiều hơn là trên kết quả thử nghiệm và tôi nhận thấy cách khám hậu môn để dò xét vùng ruột dư là rất có giá trị trong trường hợp nghi ngờ. Bằng phương pháp giản dị đó tôi đã nhiều lần khám phá ra chứng sưng ruột dư khi còn là sinh viên Y khoa nên mổ cấp cứu kịp thời cho nhiều bệnh nhân.

Phái đoàn Y Tế Milphap đã làm việc rất tốt tại nhà thương Phước Long cho đến một hôm xảy ra chuyện đáng tiếc. Một anh nhân viên của đoàn không hiểu vì lý do gì đã mạnh tay xô ngã một anh y công trong sân bệnh viện trước bao nhiêu người chứng kiến, khiến ai cũng bất bình. Anh y công nhỏ người ốm yếu thuộc gia đình nghèo ở tận hồ Long Thủy mỗi ngày đạp xe lọc cọc đi làm, chưa biết lỗi phải thuộc về ai, cũng như nguyên nhân gây xích mích có thể do ngôn ngữ bất đồng. Tôi bình tĩnh cho mời Bác Sĩ Di vào, nụ cười vui vẻ hàng ngày biến mất, ông lộ vẻ buồn qua cặp kính cận, có lẽ ông đã thấy hết mọi việc xảy ra, ông tỏ ý hối tiếc và ngõ lời xin lỗi trước cảnh anh quân nhân Mỹ to lớn xô xát với một người y công nhỏ bé khiến dân chúng phẫn nộ.

Chúng tôi ngồi lại phân tích khía cạnh vấn đề xem đúng sai thế nào, nhưng để tránh mối bất hòa có thể bộc phát mạnh hơn gây thêm hậu quả nghiêm trọng, tôi đề nghị tạm thời ngưng công tác của anh quân nhân trong bệnh viện. Ông Di cho chuyển anh lính Mỹ này ra khỏi đoàn ngay hôm sau và chúng tôi tiếp tục hợp tác vui vẻ bình thường. Khi rảnh tôi qua căn cứ thăm ông, ông Di cho xem tờ báo “Sao và Sọc” của Quân Đội Hoa kỳ, tôi mới biết tờ báo này gọi Bà Rá là vùng Siberia của miền Nam VN mà không biết tại sao?.

Một đêm mưa gió, ông Trung Úy của Đoàn ghé qua bệnh viện để lấy đồ ông bỏ quên trong phòng mổ, sẵn dịp ông ngồi nói chuyện và tặng tôi một quyển thơ bằng tiếng Anh. Tôi giữ để thỉnh thoảng tra vài từ thông dụng học thêm chứ khả năng Anh ngữ của tôi còn kém, văn xuôi còn chưa thông đạt nói gì đến thấu triệt văn thơ. Ông Trung Úy lịch lãm có đề cập một vấn đề tâm lý quan trọng làm tôi chú ý, theo ông ngành Y dễ chinh phục lòng dân “Nếu Y Tế ở các nơi đều tận tụy làm việc cho dân, được sự ủng hộ của dân thì Cộng Sản khó có thể chiếm được miền Nam này.” Tôi ghi nhận những điều ông nói rất hợp tình và chí lý.

Có lần tôi chuẩn bị ra thăm một xã gần quận châu thành thì có người dân ở dưới đó đến khuyên tôi không nên đi vì trình trạng mất an ninh trong khu vực, sau đó lên họp ở Tỉnh mới biết VC đã về trong xã, tin tức của người dân có cảm tình với Y Tế đã giúp tôi tránh được tai nạn.

Bác Sĩ Trần Lữ Y – Tổng Trưởng Y Tế Thăm Bệnh Viện

Vì quá bận rộn như vậy nên khi nhận được tin có Bác Sĩ Tổng Trưởng Y Tế lên thăm bệnh viện, tôi đành phải thất lễ chỉ nhờ anh tài xế lái xe đưa cô Điều Dưỡng trưởng thay mặt tôi ra phi trường đón phái đoàn. Bác Sĩ Trần Lữ Y là một người đàn anh đáng kính, rất được cảm tình của các đồng nghiệp vì kiến thức Y Khoa, vì sự liêm chính đức độ của người thầy thuốc. Gan dạ và xông xáo ngoài trận mạc, anh đã từng nhảy dù xuống Điện Biên Phủ năm 1953. Trong trường Y Khoa giữa giáo sư và sinh viên thường có truyền thống xưng hô với nhau bằng anh em.

Tôi nhờ cô nữ điều dưỡng dẫn ông Tổng Trưởng đi thăm một vòng bệnh viện rồi trở lại văn phòng. Lúc nầy tôi đã khám bịnh xong. Trong văn phòng chỉ có một cái ghế sofa cũ dựa tường là chỗ ngồi trang trọng nhứt dành để tiếp khách. Tôi mời ông dùng nước trà hoa lài nóng với đường cát là loại nước uống của tôi mỗi ngày ở đây. Sực nhớ anh thích uống rượu ‘Ông già chống gậy’, tôi cũng muốn đãi anh nhưng nơi đèo heo nầy làm gì có thứ đó nên đành chịu, chính trà và đường nầy cũng là do tôi xuất tiền túi mua chứ nhà thương không có chi phí để mời khách.

Bác Sĩ Tổng Trưởng tự tay mang theo một xấp giấy khen thưởng dầy cộm và một bằng “Y Tế Bội Tinh Đệ Nhất Hạng”. Thấy Bác Sĩ Tổng Trưởng biết nghĩ đến những người làm việc ở xa, trong lòng tôi cảm động.
Trịnh trọng giữ lại tất cả giấy khen thưởng dành cho nhân viên, tôi thẳng thắn trình bày với ông bằng sự chân thành:

“Em rất cám ơn anh đã nghĩ đến công lao của nhân viên đã tận tụy công tác trên vùng đất xa xôi nguy hiểm này, riêng về bằng “Y Tế Bội Tinh Đệ Nhất Hạng” em xin gởi lại cho Bộ, mặc dù em rất quí trọng nhưng em đã nhiều lần từ chối những đề nghị quá tốt của Cục Quân Y để tình nguyện lên đây phục vụ. Phần thưởng tinh thần của em là làm sao cải thiện được sức khỏe của dân chúng ở vùng đất xa xôi nghèo khổ này để theo gương bác ái của Mẹ em khi xưa. Ở đây em sẽ không nói với anh những gì tốt đẹp mà em đã làm được, nhưng mong anh quan tâm đến những gì mà em đang gặp khó khăn vì thiếu điều kiện và phương tiện hoạt động.

Đường bộ lại không sử dụng được vì vấn đề an ninh, gặp trường hợp bệnh nặng phải khẩn xin trực thăng để chuyển về nhà thương lớn, rủi gặp lúc phi trường pháo kích (chuyện này xảy ra rất thường) máy bay không xuống được, bệnh nhân nằm chờ đợi ngoài trời lại bị thương thêm vì đạn lạc. Bệnh viện thì pháo kích liên miên, tổng số 60 giường bình thường không đủ chỗ, nhưng khi có biến cố là bệnh nhân bỏ chạy về nhà chờ êm êm mới vô nằm lại, nên tạo ra một biểu đồ điều trị không giống ai, đang ở hàng ngang số 60, sau trận pháo kích tuột thăng xuống số 0, sau đó nhích lên từ từ như bậc thang. Hiện tượng này xảy ra bất thường, có khi một lần sau đôi ba tháng, có khi liên tục một tháng đôi ba lần nên không dự đoán được.”

Tôi nói chậm rãi một hồi dài mọi điều cần nói, ông Tổng Trưởng chăm chú lắng nghe, thỉnh thoảng ông ghi chú vào cuốn sổ nhỏ. Công việc của nhà thương trình bày xong, tôi lái xe chở ông đi thăm Chi Y Tế quận Phước Bình, sau lưng chỗ ông ngồi dấu vết đạn VC bắn thủng một lỗ to bằng cái nia, đối với Bác Sĩ Lữ Y đã từng vào sanh ra tử nên hình ảnh chiến tranh không lạ gì với ông. Các Bác Sĩ nước ngoài đến công tác ở Việt Nam, họ vẫn thường tấm tắc khi nói về một ông Tổng Trưởng tài giỏi và gan dạ, lúc Việt Cộng tấn công Sài Gòn nhân Tết Mậu Thân, ông một mình lái xe Jeep chạy ra đường tiếp cứu bệnh nhân sau nhà thờ Đức Bà để đưa vào bệnh viện. Chiều hôm đó gần giờ ra phi trường, anh Dược Sĩ Tự bạn thân của tôi (Sau này qua Mỹ anh đi học lại, trở thành Bác sĩ Đại Tá Quân Y Hoa Kỳ, hiện làm việc tại San Antonio) tháp tùng theo phái đoàn Bác Sĩ Tổng Trưởng, ngồi dưới bóng mát xe cứu thương cùng tôi tâm sự, anh nói:
“Anh Lữ Y rất nhiệt tình lo lắng cho ngành Y Tế.”

Máy phát điện hạng trung, đủ dùng ban đêm cho nhu cầu phòng mổ và nhà bảo sanh. Tôi chọn địa điểm thuận tiện nhất là sau hè nhà thương cạnh bìa rừng, cho xây một căn nhà nhỏ vừa đủ chỗ chứa cái máy, lợp tole nóc bằng chất đầy bao đựng cát để phòng bị trúng đạn, chung quanh cho rào hai lớp kẽm gai để tránh thú rừng về phá phách. Khi hữu sự ban đêm tôi đích thân chạy ra mở hoặc tắt máy, nếu không có mặt anh thợ chánh. Tôi cũng đặc biệt dùng đèn mỗi tối để dạy kèm cho những nhân viên lớn tuổi chuẩn bị để họ thi bằng Tiểu Học, vì bây giờ có lệnh của chánh phủ ưu ái cho nhân viên nào có bằng Tiểu Học sẽ được tăng lương, dù biết rằng từng tuổi này ngồi mày mò từng nét chữ là cả một khó khăn căng thẳng, nhưng tôi khuyến khích họ cố gắng bởi vì lương bổng có thêm đồng nào hay đồng nấy, đỡ khổ cho gia đình.
Riêng máy gây mê Ombredane, tôi cũng huấn luyện được môt anh tá viên cách sử dụng đơn giản, chỉ dùng Ether với khí trời thiên nhiên, anh này còn nghĩ ra cách tránh thuốc mê ứ lại trong phòng mổ bằng sáng kiến dùng một ống nhựa cứng gắn vào máy và đụt xuyên qua vách nối ống dài ra sân cho thoáng hơi.

Nhân viên ai cũng vui khi thấy bệnh viện được trang bị tương đối đầy đủ cho nhu cầu săn sóc sức khỏe, nhất là khoa giải phẫu được tăng cường y cụ phục vụ cho việc cấp cứu kịp thời. Tôi nghĩ đến Bác Sĩ Trần Lữ Y bằng tấm lòng biết ơn khi viết ra những dòng này.

Của Cho Không Bằng Cách Cho

Nhà thầu vừa phân phát xong thức ăn trưa cho bệnh nhân thì có xe Quân Cảnh dẫn đường cho một đoàn xe của quan khách từ Sàigòn lên thăm bịnh viện. Phái đoàn gồm một số Dân Biểu Quốc Hội do ông Tỉnh Trưởng hướng dẫn.

Đoàn xe thắng gấp, bụi cát đỏ tung bay mù mịt, tôi đang đứng ngoài hành lang gần đó khám cho một người bệnh nặng đang nằm trên cáng, vô tình chứng kiến bụi rớt đỏ chén cơm, rớt dầy mịt vô tô canh mít nổi lều bều của bệnh nhân. Tôi cảm thấy bất bình về cách đến thăm nhà thương của phái đoàn, nhưng vẫn giữ bình tĩnh, không nói gì với ai.

Viện cớ đang khám bệnh để tránh việc phải đích thân tiếp khách, tôi nhờ cô Điều Dưỡng thay mặt tôi ra chào và hướng dẫn họ đi thăm quanh khu bệnh viện mới sửa lại khang trang. Khi phái đoàn ra về thì cô Điều Dưỡng báo lại tình hình và đưa tôi một số tiền lớn đựng trong bao thơ do phái đoàn có nhã ý tặng bệnh viện. Tôi nhờ cô trao cho một bệnh nhân lớn tuổi nhất trong bệnh viện để giao số tiền đó cho nhà thầu yêu cầu tăng thêm thực phẩm tươi trong phần ăn của bệnh nhân kỳ tới.

Có lẽ việc tôi miễn cưỡng khi tiếp đón phái đoàn cao cấp của Chánh Phủ không qua mắt được ông Tỉnh Trưởng, nên tối hôm đó ông quay lại nhà thương thăm tôi và hỏi:

“Sáng nay anh có việc gì không vui hả? Trong phái đoàn có người biết anh và hỏi thăm anh đó.”
Thấy ông Tỉnh Trưởng thân mật tôi cũng tình thiệt nói:

“Lúc trưa khi phái đoàn tới, anh có thấy bụi đỏ bay tấp vô trại bệnh, vô phủ đỏ chén cơm của bệnh nhân không? Tôi thấy buồn cho người dân nghèo mình, không mở miệng nói được điều gì, cấp trên đến thăm, ủy lạo dân hay làm phiền dân đây. Bởi vậy tôi khó chịu trong lòng.”

Ông Tỉnh Trưởng ngồi im trầm ngâm suy nghĩ một lát rồi nói:

“Tôi hiểu ý anh và cũng cám ơn anh đã có những nhận xét rất quan trọng cho người lãnh đạo. Của cho không bằng cách cho. Có những hành động vô tình tưởng nhỏ không để ý, nhưng đã làm mất lòng tin tưởng của dân, cũng đáng trách lắm.”

Trong sân bệnh viện vừa được lót gạch tàu sạch sẽ, trẻ con đương chạy nhảy chơi đùa thì vụt nghe pháo kích 81 ly rớt xuống phi trường bên kia đường, đối diện nhà bảo sanh. Các cô y tá lật đật xúm nhau ẳm những đứa nhỏ chạy vô phòng ẩn núp, Cô Hoa (nữ hộ sinh trưởng) vụt chỉ tay về hướng một người đàn bà đang ôm bụng đi sát lề rào kẽm gai bên ngoài sân bay.

Phi trường báo động, ba chiếc trực thăng Chinook đang đậu ngoài bãi liền nổ máy bay thẳng lên, cánh quạt chong chóng trên nóc trực thăng họp nhau lại xoay nhanh cùng một lúc tạo nên luồng gió mạnh làm bụi cát tung mịt trời, trong lúc ấy người đàn bà đang mang bầu chưa kịp nằm xuống né tránh thì đã bị hất văng xuống một hố cạn bên lề đường. Thiệt là tình thế khẩn cấp bất ngờ, sẵn xe cứu thương gần đó, chú tài xế chở tôi và cô Hoa chạy nhanh ra phi đạo. Sản phụ mặc xà rông, té úp mặt xuống hố, cô nữ hộ sinh la lên

“Bả sắp sanh rồi bác sĩ ơi, đầu đứa nhỏ đã lộ ra ngoài rồi.”

Nói chưa xong cô đã xăng tay áo lên nhanh nhẹn nhảy xuống hố giúp đưa đứa nhỏ ra, mình mẩy hai mẹ con dính đầy máu và bụi đỏ. Đứa nhỏ khóc ré lên. Vậy là yên rồi. Mọi người giúp một tay khiêng cáng đỡ sản phụ lên xe chạy vô nhà thương để cắt nhau, tắm rửa cho em bé và tiêm thuốc trợ sức cho bà mẹ. Cũng may là không bị xây xát gì nặng. Đạn pháo vẫn tiếp tục nổ trong sân bay, rớt mấy trái qua bệnh viện, nhờ mới sửa sang tương đối kiên cố nên mọi người vào chỗ ẩn nấp an toàn.

Đây là lần thứ ba tôi rời bệnh viện ra ngoài để săn sóc cho bệnh nhân bị thương thì ở nhà bị pháo kích. Không hiểu vì lý do gì Việt Cộng lại thích pháo vô nhà thương đúng vào giờ đi làm của nhân viên khiến tôi phải xin ông Tỉnh Trưởng cho phép đổi giờ làm việc lại. Nhân viên đứng rải rác ở những điểm hẹn, tới giờ tôi lái xe tới đón vô bệnh viện, vừa ngừng sát bờ tường là mọi người phải phóng vô thật nhanh, không được đứng lẩn quẩn ngoài sân. Ngày tôi mới đến nhận nhiệm sở đã có anh y tá bị thương khi đi từ văn phòng xuống nhà giặt sau bờ rừng.

Tôi đã từng đi làm việc nhiều nơi xa xôi trên vùng Cao nguyên và miền duyên hải Trung phần, nhưng chưa thấy cơ sở y tế nào đáng thương như bệnh viện Bà Rá này, vừa nhỏ hẹp nghèo khổ vừa bị trúng đạn pháo kích đến xơ xác thảm hại, gây thương tích cho bệnh nhân lẫn nhân viên y tế phục vụ nên có lúc tôi tự hỏi không biết ai sẽ chăm sóc cho ai đây. Thiệt đáng buồn cho tỉnh lỵ heo hút này phải hứng chịu nhiều tai họa do chiến tranh mang tới.